maatschappelijke relaties
De Michelsbergcultuur
Tot nu toe heeft onderzoek weinig opgeleverd wat betreft de sociale verhoudingen binnen de Michelsbergcultuur. Op basis van o.a. het lage aantal grafgiften en (gebrek aan) andere vondsten wordt er van uitgegaan dat de Michelsbergcultuur een overwegend egalitaire samenleving (zonder sociale of economische ongelijkheid) was. Maar er zijn vondsten van voorwerpen die wijzen op sociale ongelijkheid. Dergelijke vondsten zijn tot nu toe echter zeldzaam, ook buiten de grafcontext en zijn moeilijke te interpreteren. Vanwege het geringe aantal grafgiften en het ontbreken van secundaire bijzettingen in graven (in tegenstelling tot de latere megalithische structuren) wordt de Michelsbergcultuur daarom tegenwoordig als een overwegend egalitaire maatschappij beschouwd.
Intern
Wat betreft onderlinge contacten zijn er op verschillende niveaus netwerken te onderscheiden. Contacten rondom hun aardewerk functioneerde vooral op regionaal niveau. Na verloop van tijd regionaliseerde zich dit steeds verder. De grote spreiding van vuursteen lijkt eerder te wijzen op interregionale netwerken. De boerengemeenschappen vormden samen een uitgebreid handelsnetwerk op basis van sociale relaties. Er zijn ook vuurstenen voorwerpen van resp. Franse Romigny-Lhéryvuursteen en Rijckholt-St. Geertruid aangetroffen in België, Nederland en Duitsland (zie ook de paragraaf ‘vuursteen’ bij ‘Materialen en techniek‘). Mogelijk werden deze geruild voor o.a. bos- en landbouwproducten.
Ook het telen van dezelfde gewassen in Zuid-Duitsland, Zwitserland en Zuid-Nederland, duidt op onderlinge contacten over grote afstanden. Het is niet uitgesloten dat de Michelsbergers handelden en ruilden in diverse materialen en kennis en dat ook personen, zoals bv. huwelijkspartners en vuursteensmeden, zijn uitgewisseld of dat mensen over grotere afstanden reisden.
Er zijn enkele aanwijzingen voor sociale ongelijkheid aangetroffen. Uit Michelsbergse graven in Duitsland en Frankrijk blijkt dat de Michelsbergcultuur een gelaagde samenleving kende. Op sommige plekken, bijvoorbeeld in Bruchsal-Aue bij Karlsruhe, ligt een persoon met een hoge status opgerold op zijn zij, in de traditionele Bandkeramische stijl, met andere personen die schijnbaar willekeurig om hem heen zijn gegooid. Uit onderzoek van hun tanden is gebleken dat alle personen die in één graf waren begraven, zijn opgegroeid met hetzelfde dieet, het dieet van een boer. Maar hun DNA laat zien dat degenen die de centrale figuur omringen over het algemeen een veel ‘hogere’ jager-verzamelaarsvoorouder hadden dan de centrale figuur. Bovendien werden de overblijfselen van degenen met jager-verzamelaarsvoorouders vaak in afvalkuilen of greppels gegooid. Volgens één van de onderzoekers wijzen deze bevindingen er op dat hun samenleving onderscheid maakte op zowel sociale- als biologische gronden en waarin weinig waarde werd gehecht aan de levens van degenen aan de ‘onderkant’. De personen die lukraak in een graf met een hoge status werden gegooid, waren waarschijnlijk slaven of krijgsgevangenen die gedwongen werden hun meester in de dood te vergezellen, aldus de onderzoeker. Hij vermoedt dat deze mensen werden gedood om in deze graven te worden gelegd. Ook in Frankrijk lijken de graven te wijzen op praktijken van mensenoffers. Hoewel onderzoekers wijzen op het lage aantal vondsten, geven ze aan dat het waarschijnlijk ook hier om een gelaagde samenleving gaat die kruising tussen bepaalde sociale lagen verbood. Aanwijzingen dat de Michelsbergcultuur in Nederland ook een gelaagde samenleving kende, ontbreken en dus is niet bekend of deze in Nederland wel of niet van toepassing was.
Extern
Naast deze interne contacten, hadden de Michelsbergers ook externe contacten, die leidden tot grote handelsnetwerken. Zo hadden de Michelsbergers in het Maasdal bepaalde periodes contact met de mesolithische jager-verzamelaarsgroepen, zoals de Swifterbanters, in en rondom hun nederzettingsgebied. Deze contacten werden steeds intensiever waarbij de jager-verzamelaars langzaamaan steeds meer neolithische onderdelen van de Michelsbergers overnamen.
In de loop van het Neolithicum ontstond steeds meer interactie tussen lokale (mesolithische) groepen onderling en tussen Michelsbergers en andere vroege landbouwers, zoals de Hazendonkgroep, de Vlaardingencultuur en de Stein-groep. Hun oorsprong en onderlinge relaties zijn echter niet duidelijk: Onduidelijk is bijvoorbeeld of de Hazendonkgroep als noordwestgroep van de Michelsbergcultuur beschouwd kan worden of mogelijk afkomstig is van de Swifterbantcultuur. En welke contacten er zijn geweest tussen de Michelsbergcultuur en de Hazendonkgroep zijn helaas ook niet helder.
Onder invloed van de Michelsbergcultuur ontstonden in Noordwest-Europa diverse andere cultuurgroepen, zoals de Trechterbekercultuur in noordelijk Europa, de Pfynergroep in het noordoosten van Zwitserland en het Bodenseegebied, de Novéantegroep in Lotharingen (Frankrijk) en de Munzingergroep/-cultuur in de vlakte van de Bovenrijn, de Elzas en Baden (Duitsland).
Dat er externe contacten waren, blijkt uit het feit dat de door Michelbergers gewonnen vuursteen en hun producten hiervan, ver buiten hun woongebied zijn aangetroffen (zie ook ‘Materialen en techniek‘).
Andersom bereikten diverse producten uit ‘verre’ oorden ook de Michelsbergers, zoals bijlen van resp. vuursteen uit Noord-Frankrijk en van het mineraal jadeïet dat werd gewonnen in de Noord-Italiaanse Alpen, hemelsbreed meer dan 750 kilometer verwijderd.