Verantwoording
Met deze website streven we ernaar om een zo compleet mogelijk beeld te geven van de Swifterbantcultuur. Om ervoor te zorgen dat de informatie op deze website accuraat en actueel blijft, streven we ernaar om nieuwe ontdekkingen en inzichten toe te voegen zodra ze beschikbaar komen. We raadplegen een breed scala aan bronnen, waaronder literatuur, academische artikelen en online bronnen. Alle gebruikte bronnen worden hieronder vermeld. Eerst wordt de geraadpleegde literatuur vermeld. Daarna worden per pagina de bronnen van de afbeeldingen vermeld.
Hoewel we grote zorg besteden aan de inhoud, kunnen we niet garanderen dat alle informatie op deze website volledig en foutloos is. De Swifterbantcultuur is een dynamisch onderzoeksgebied en er kunnen altijd nieuwe inzichten ontstaan die onze huidige informatie aanvullen of nuanceren.
Wij, de makers van de website, zijn niet verbonden aan een organisatie, we ontvangen geen financiële steun en hebben geen winstoogmerk. Onze motivatie komt voort uit een passie voor het delen van kennis en het bevorderen van begrip over de Swifterbantcultuur.
Heb je vragen over onze bronnen of wil je gewoon meer weten over de Swifterbantcultuur? Neem dan contact met ons op.
Geraadpleegde literatuur
AWN Flevoland, augustus 2013, Aardewerk, Swifterbantcultuur
Devriendt, I.I.J.A.L.M., 2013. Proefschrift Swifterbant Stones. The Neolithic Stone and Flint Industry at Swifterbant (the Netherlands): from stone typology and flint technology to site function. Groningen: Universiteit Groningen
Ginkel van, E., Verhart, L. 2009. Onder onze voeten. De archeologie van Nederland. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker
Kooijmans, L.L. 2016. Onze vroegste voorouders, De geschiedenis van Nederland in de steentijd, van het begin tot 3000 v. C.. Amsterdam: Uitgeverij Ben Bakker
Kooistra, L., 2021. Verandering van spijs. Tienduizend jaar voedselbereiding en eetgewoonten. Utrecht: AWN Nederlandse Archeologievereniging
Lanting, J.N., Van der Plicht, J.,2000. De 14C-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie III: Neolithicum. Groninger Instituut voor Archeologie, Groningen en Centrum voor Isotopen Onderzoek, Groningen
Louwe Kooijmans, L.P., Flamman, J., Besselen, E.A.. 2008. Delfland: een fijnschalige kijk op het neolithisatieproces. In B. E. A. Flamman J. (Ed.), Het verleden boven water. Archeologische monumentenzorg in het AHR-project. Amersfoort-Delft (pp. 107-137). Universiteit Leiden
Peeters, H., W-J. Hogestijn, T. Holleman. 2004. De Swifterbantcultuur. Een nieuwe kijk op de aanloop naar voedselproductie. Abcoude: Uitgeverij Uniepers
Provincie Noord-Brabant, 2014. Jaarverslag Meldpunt Archeologische bodemvondsten van de provincie Noord-Brabant, januari 2009 t/m december 2011, Provincie Noord-Brabant. Den Bosch: Provincie Noord-Brabant
Prummel, W., 2016. Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Eelde: Barkhuis en Kooijmans
Roever, J.P., 2004. Swifterbant-aardewerk. Een analyse van de nederzettingen bij Swifterbant, 5e millennium voor Christus. Groningen: Barkhuis & Groningen University Library
Verhart, L. 2002. De reconstructie van Trijntje. Oog in oog met de oudste vrouw van Nederland. Utrecht/Antwerpen: Kosmos-Z&K Uitgevers
Verhart, L., 2016. De vroege Prehistorie Limburg. Een actuele kennisstand van de vroege prehistorie in Limburg aan de hand van archeologisch onderzoek tussen 2007 en 2013. SAM Limburg
Daarnaast zijn veel bronnen geraadpleegd op internet. Zie het overzicht ‘Verantwoording afbeeldingen’, hieronder.
Verantwoording afbeeldingen
| Hoofdpagina Swifterbantcultuur | |
| Afb.2a Foto (l) en reconstructie (r) van een Swifterbantse vrouw ‘Ava’ en baby ‘Ynge’ | https://www.scientias.nl/archeologen-ontdekken-oudste-baby-graf-nederland/ |
| Afb. 2b Leefgebied van de Swifterbantcultuur. Zwart vierkantje= dorp Swifterbant | https://landesmuseum-hannover.de/en/ausstellungen/sonderausstellungen/archiv/die-erfindung-der-goetter/goetter/ Bewerkt door R. Kolk |
| Afb.224b Illustratie van een prehistorische nederzetting in Flevoland. Illustrator: Nils Raavé | https://www.nilsraave.com/batavialand-old-land |
| Afb.3 Reconstructie van een Swifterbantse man | https://nos.nl/artikel/2524526-make-over-oermens-flevoland-stereotiepe-germaan-heeft-nu-mediterrane-uitstraling |
| Pagina Swifterbantcultuur – Swifterbant | |
| Afb.4 Het dorp Swifterbant vanuit de lucht | https://nl.wikipedia.org/wiki/Swifterbant |
| Afb.5 Het grafveld en het monument van de Swifterbantcultuur bij Swifterbant | https://www.omroepflevoland.nl/nieuws/162161/monument-grafveld-onthuld |
| Afb.6 Ingang van het natuurgebied bij Swifterbant met het grafveld van de Swifterbantcultuur | https://www.openmonumentendag.nl/monument/begraven-neolitisch-landschap-s51/ |
| Afb.7 Het grafveld en het monument van de Swifterbantcultuur bij Swifterbant | https://www.omroepflevoland.nl/nieuws/162161/monument-grafveld-onthuld |
| Afb.8 Een luchtfoto van het rivierengebied in Flevoland | https://www.rivierduingebied.nl/belvedere.html |
| Pagina Oorsprong | |
| Afb.7a Reconstructie van een kamp van jager-verzamelaars zoals die van de Swifterbantcultuur | https://www.archeon.nl/nieuws/het-leven-van-de-jager-verzamelaar.html |
| Pagina Oorsprong – Fase-indeling Swifterbantcultuur | |
| Afb.8a De chronologische fasering van de Swifterbantcultuur in de onderzoeksgeschiedenis. ‘This study’= Studie van J.H.M. Peeters, L.I. Kooistra, D.C.M. Raemakers, B.I. Smit & K.E Waught, 2021 | Peeters, J.H.M., L.I. Kooistra, B.I. Smit & K.E. Waught (eds). 2021, Resurfacing the submerged past, prehistoric archeology and landscapes of the Flevoland polders, the Netherlands. Leiden: Sidestone Press |
| Pagina Oorsprong – Tijdbalk | |
| Afb.9 Vereenvoudigde weergave van de tijdvakken van de culturen tussen 5500 v.Chr. en 3400 v.Chr. in Nederland | Eigen illustratie door Renata Kolk o.b.v. Prummel, W., 2016. Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Eelde: Barkhuis en Kooijmans, L.L., De geschiedenis van Nederland in de steentijd. Onze vroegste voorouders. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker |
| Pagina Oorsprong – De Prehistorie | |
| Afb. 10 Tijdschaal met de geologische- en archeologische perioden, rode cirkel = periode van de Swifterbantcultuur | https://raad.noordoostpolder.nl/Vergaderingen/Commissie-Bestuur-Financien-en-Economische-zaken/2018/17-september/19:30/06-1-Rapport-Erfgoed-in-de-polder.pdf |
| Afb.11 Tabel van de Swifterbantcultuur zoals deze in de Nederlandse Prehistorie kan worden ingedeeld | |
| Afb.12 Tijdlijn van het ontstaan van het heelal sinds de oerknal | https://www.reuzenplaneten.nl/informatie/oerknal.html |
| Afb.13 Voorbeeld van een geologische klok | https://nl.wikipedia.org/wiki/Geologische_klok |
| Afb.14 Illustratie zoals de Sahelanthropus tchadensis er mogelijk heeft uitgezien | https://www.reddit.com/r/Naturewasmetal/comments/14jkkac/sahelanthropus_tchadensis_possibly_our_first/?tl=nl |
| Afb.14a Illustratie zoals de Australopithecus afarensis er mogelijk heeft uitgezien | https://www.goconqr.com/mapamental/15718867/la-evolucion-del-ser-humano |
| Afb.14n Illustratie van de Homo habilis en de Homo erectus | https://osteomag.ca/en/homo-habilis-homo-erectus-biomechanics-health/ |
| Afb.14b Illustratie zoals de Homo habilis er mogelijk heeft uit gezien | https://gurche.com/homo-floresiensis-1 |
| Afb.14c Een tijdlijn van de menselijke evolutie: Belangrijkste soorten van het geslacht Homo | https://humanidades.com/en/human-evolution/ |
| Afb.14d Een van de voorgestelde schema’s van de evolutie van de mens tot 2 miljoen jaar geleden | https://nl.wikipedia.org/wiki/Homo_naledi |
| Afb.14e Illustratie van Mesolithische jager-verzamelaars | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2022/10/over-trechterbekerboeren-slijpstenen-en-maalstenen-deel-17/017-jagers-verzamelaars/ |
| Afb.14f Plattegrond met de midden-mesolithische cultuurgroepen Rijnbekkengroep en Noordwestgroep. | https://edepot.wur.nl/14401 |
| Afb.14g Tabel van de Swifterbantcultuur in de Nederlandse Prehistorie | Overgenomen uit- en aangepast o.b.v. Prummel, W. 2016. Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Eelde: Barkhuis en aangepast o.b.v. resp. Kooijmans, L.L., De geschiedenis van Nederland in de steentijd. Onze vroegste voorouders. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker en https://nl.wikipedia.org/wiki/Prehistorisch_Nederland |
| Afb.9 Vereenvoudigde weergave van de tijdvakken van de culturen tussen 5500 v.Chr. en 3400 v.Chr. in Nederland | Eigen illustratie door Renata Kolk o.b.v. Prummel, W., 2016. Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Eelde: Barkhuis en Kooijmans, L.L., De geschiedenis van Nederland in de steentijd. Onze vroegste voorouders. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker |
| Pagina Homo Naledi | |
| Afb.14h Een reconstructie van het gezicht van de Homo naledi zoals deze er uit kan hebben gezien | https://blog.myheritage.nl/2015/09/nieuwe-mensachtige-ontdekt-in-grot-zuid-afrika/ |
| Afb.14i Reconstructie van het postuur van de Homo naledi zoals deze er mogelijk heeft uitgezien | https://www.reddit.com/r/Paleontology/comments/ek8okv/reconstruction_of_homo_naledi_at_the_perot_museum/?rdt=58805 |
| Afb.14j Een deel van de gevonden botten van de Homo naledi in Zuid-Afrika | https://natuurwijzer.naturalis.nl/media/1613 |
| Afb.14k Een van de voorgestelde schema’s van de evolutie van de mens tot 2 miljoen jaar geleden | https://nl.wikipedia.org/wiki/Homo_naledi |
| Afb.14l Illustratie van de ondergrondse kamers waar de resten van de homo naledi zijn gevonden | https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Bestand:Cross-section_of_the_Rising_Star_Cave_system_Dinaledi_Chamber.svg |
| Afb.14m Illustratie zoals de Homo naledi mogelijk hun overledenen in de grotten brachten | https://www.nationalgeographic.com/science/article/earliest-human-burial-homo-naledi-berger |
| Pagina Oorsprong – Homo Sapiens – Introductie | |
| Afb.26c Verspreiding van de mens (Homo sapiens in het rood) met jaartallen hoe lang geleden de migratie plaats vond | https://www.christipedia.nl/wiki/Wereldse_geschiedschrijving |
| Afb.27a Illustratie van een ontmoeting tussen Homo Sapiens en Neanderthalers | https://www.facebook.com/AquenosabiasVN/posts/encuentro-entre-hombre-de-croma%C3%B1%C3%B3n-y-neandertales-michael-welply/2526647630934267/ |
| Afb.27b Reconstructie van een Neanderthaler (r) o.b.v. een gevonden schedel in Frankrijk. Kijkend naar het gezicht van een Homo sapien (l) | https://www.avvenire.it/agora/pagine/incrocio |
| Afb.28 Reconstructie van een Homo Sapiens als jager | https://www.timetoast.com/timelines/tijdlijn-geschiedenis-6f3fb533-479c-4675-b026-fb23a88f96c4 |
| Afb.29 Illustratie van een toendra | https://radiokootwijk.nl/?p=12252 |
| Afb.30 Illustratie van mammoeten en neushoorns | http://www.natuurinformatie.nl/nnm.dossiers/natuurdatabase.nl/i002217.html |
| Pagina Oorsprong – Eerste mensachtigen in Nederland | |
| Afb. 15a Illustratie zoals de Homo heidelbergensis mogelijk geleefd heeft | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2023/12/300-000-jaar-oude-momentopname-oudste-menselijke-voetafdrukken-uit-duitsland-gevonden/ |
| Afb. 15b Een reconstructie van een mannelijke Homo erectus op basis van de schedel Sangiran 17, de meest complete Homo erectus-schedel gevonden in Oost-Azië. Hij leefde 1,3 tot 1,0 miljoen jaar geleden in Indonesië | https://www.smithsonianmag.com/science-nature/bringing-human-evolution-life-180951155/ |
| Afb.15c Een illustratie zoals de Homo erectus er mogelijk uit heeft gezien | https://www.lucyonline.nl/voorouders/Voorouders%20in%20het%20kort/Voorouders%20in%20het%20kort.htm |
| Afb.17 Schedel Homo Heidelbergensis | https://www.britannica.com/topic/Homo-heidelbergensis |
| Afb.18 Reconstructie Homo Heidelbergensis | https://www.worldhistory.org/Homo_Heidelbergensis/ Tim Evanson |
| Afb.18a Vuistbijl aangetroffen op een site van de Homo heidelbergensis in Boxgrove, Engeland | https://phys.org/news/2020-05-evolution-self-control.html |
| Afb.18b Illustratie zoals de Homo heidelbergensis werpstokken gebruikten, waarschijnlijk om op watervogels te jagen of om paarden naar de plek te drijven waar ze met speren zouden worden gedood | https://www.ancient-origins.net/hunting |
| Afb.18c Illustratie van werpstokken zoals de Homo heidelbergensis deze hebben gebruikt | https://www.natuerlich-jagd.de/waid-und-werk/wurfstock-dokumentiert-die-evolution-der-jagd/ |
| Afb.18d Reconstructie van de hut Terra Amata 2, Zuid-Frankrijk, die de Homo heidelbergensis bouwden en in leefden/schuilden | https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Bestand:Cabane_de_Terra_Amata_2.jpg |
| Afb.19 Homo heidelbergensis (l) en Neanderthaler (r) | https://www.natuurpresentaties.nl/ecologische-onderwerpen-evolutie/ Erik-Jan Bosch, Naturalis |
| Pagina Oorsprong – De Neanderthalers | |
| Afb.20 Verspreiding van de Neanderthalers, bewezen aanwezigheid in Europa (blauw), Midden-Oosten (bruin), Centraal-Azië (groen) en Altaj (paars) | https://www.reddit.com/r/mapporncirclejerk/comments/114iguz/the_4_great_powers_of_the_future/ |
| Afb.20a Kaart van Nederland met Neanderthalervindplaatsen | https://www.archeoweb.nl/pages/nieuws/recent-nieuws.php NRC220225/LvdZ/Bron:archeologieopdekaart.nl |
| Afb.21 Schedelfragment, wenkbrauwboog, van de Neanderthaler ‘Krijn’ | https://www.trouw.nl/binnenland/zo-ziet-de-oudste-inwoner-van-nederland-ooit-eruit~b331b6d9/ |
| Afb.22 Het gereconstrueerde gezicht van de Neanderthaler ‘Krijn’ | https://www.rmo.nl/nieuws-pers/nieuwsberichten/nederlandse-neanderthaler-krijgt-gezicht/ |
| Afb.23 Neanderthaler (l) en Homo Sapiens (r) | https://www.newscientist.com/article/dn26435-thoroughly-modern-humans-interbred-with-neanderthals/ |
| Afb.24 Schedel Neanderthaler | https://fr.wikipedia.org/wiki/Homme_de_N%C3%A9andertal |
| Afb.25 De spits van de Havelterberg, een van de fraaiste Neanderthaler-artefacten uit Drenthe | https://www.academia.edu/3279758/Rendierjagers_uit_de_laatste_ijstijd_in_het_Holtingerveld._Voermans_Hamburg-vindplaatsen_in_een_actueel_perspectief |
| Afb.25a Illustratie van een Neanderthaler met een geschoten hert | https://www.demorgen.be/tech-wetenschap/de-paleohype-hoe-lekker-is-eten-op-prehistorische-wijze-voor-foodies-van-vandaag~b61b3cde/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F |
| Afb. 25c Illustratie van een begrafenis door Neanderthalers | https://archeologieonline.nl/nieuws/neanderthaler-begroeven-ook-hun-doden |
| Afb. 25b Ornamenten uit de Grotte du Renne, Oost-Frankrijk, waarschijnlijk delen van een Neanderthaler-halsketting | https://www.science.org/doi/10.1126/science.353.6306.1350 |
| Afb.25d Neanderthalergroep. Illustrator: Nils Raavé | https://www.nilsraave.com/batavialand-old-land |
| Afb. 26a Een Neanderthaler (l) ontmoet een Homo Sapiens (r) | Kooijmans, L.L. 2016. ‘Onze vroegste voorouders, De geschiedenis van Nederland in de steentijd, van het begin tot 3000 v. C. ‘, Amsterdam: Uitgeverij Ben Bakker, omslagillustratie |
| Afb.26b Een reconstructie van een Neanderthaler-vrouw uit de Saint Césaire-site in Frankrijk | https://www.smithsonianmag.com/science-nature/bringing-human-evolution-life-180951155/ |
| Pagina Oorsprong – De Rendierjagers | |
| Afb. 31a Illustratie van rendierjagers | https://www.canonvannederland.nl/nl/page/326368/jagers-5-6 Frank Wiersema |
| Afb.31b Verspreiding van de Magdaléniencultuur en de Hamburgcultuur | https://edepot.wur.nl/14401 |
| Afb.32 Voorbeeld van een tipi van rendierhuiden | https://www.archeologieopdekaart.nl/oude-steentijd/zeijen/pointofinterest/detail Hunebedcentrum Borger |
| Afb.33a Verspreiding van de Magdaléniencultuur in Europa | https://magdasexpo2016.wordpress.com/le-paleolithique/ |
| Afb.33b Illustratie van een kamp met rendierjagers | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2022/09/rendierjagers-in-het-laatpaleolithicum-deel-12/028-kamp-van-rendierjagers/ |
| Afb.34 De oudste tekening van Nederland (12.000 v. Chr.) | Ginkel van, E., Verhart, L. 2009. Onder onze voeten. De archeologie van Nederland. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker |
| Afb.35 De steencirkel van de Magdalénien-site in Sweikhuizen in Limburg, schaal 1:50 | https://www.researchgate.net/figure/Figuur-5-Tentcirkel-gestippeld-Sweikhuizen-Groene-Paal-uit-Arts-Deeben-1987b_fig3_264548349 |
| Afb.36 Illustratie zoals een rendierjagerskamp er mogelijk uit zag | https://www.limburgsmuseum.nl/museum4kidshome/jagers/ |
| Afb.37 Beeld van hoofd van een paard uit Mas d’Azil, Frankrijk, Magdaléniencultuur | https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Bestand:Paleolithic_horse3.JPG |
| Afb.38a Grotschildering van een stier en een rode koe, gevolgd door haar kalf. Dordogne, grot van Lascaux, Magdaléniencultuur | http://geschiedenisenkunst.com/images/603.jpg |
| Afb.38b Reconstructie van rendierjagers | https://www.canonvannederland.nl/nl/page/326368/jagers-5-6 Frank Wiersema |
| Afb.39 Spreiding Hamburgcultuur in Europa | https://www.landenweb.nl/duitsland/ |
| Afb.40 Vindplaatsen van de Hamburgcultuur | https://www.academia.edu/3279758/Rendierjagers_uit_de_laatste_ijstijd_in_het_Holtingerveld._Voermans_Hamburg-vindplaatsen_in_een_actueel_perspectief |
| Afb.41 Illustratie van een rendierjager | http://chican.canalblog.com/ |
| Afb.42 Vuurstenen kerfspitsen | https://nl.wikipedia.org/wiki/Hamburgcultuur |
| Afb.43 Sami in Lapland | https://www.viator.com/tours/Murmansk/Husky-farm-Kola-Sami-people-and-reindeers-farm-tour/d4244-107419P15 |
| Pagina Blinkerwall | |
| Afb.50c Reconstructie van de Blinkerwall | https://nos.nl/artikel/2508650-op-zeebodem-gevonden-muur-uit-steentijd-mogelijk-oudste-van-europa |
| Afb.50d Een 3D-model van een kort deel van de Blinkerwall. De schaal onderaan de afbeelding meet 50 cm. | https://nos.nl/artikel/2508650-op-zeebodem-gevonden-muur-uit-steentijd-mogelijk-oudste-van-europa |
| Afb.50e Een kudde rendieren | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2022/09/rendierjagers-in-het-laatpaleolithicum-deel-12/001-rendieren-op-trektocht-inuvik-yukon/ |
| Pagina Oorsprong – Federmessers en Ahrensburgers | |
| Afb.44 Spitsen | https://www.ijstijdenmuseum.nl/jager-culturen-2-2/ |
| Afb.45 Het verspreidingsgebied van de Federmessercultuur | Gemeente Hattem, 2015. Archeologische Waarderingskaart Hattem. Hattem |
| Afb.46 Reconstructie van jagerskamp uit de periode van de Federmessercultuur, museum De Kolonie, Lommel, België | https://www.slideshare.net/ArcheoNet/vondsten-vertellen-boekspreads |
| Afb.47 Aangetroffen achterhoofdsbeen van een mens van ong. 13.000 jaar oud. | https://www.rmo.nl/nieuws-pers/nieuwsberichten/oudste-mens-en-kunst-uit-noordzee/ |
| Afb.48 Luchtfoto van de caldeira, de Laacher See, n.a.v. de uitbarsting van de Laacher See-vulkaan, ong. 13.000 jaar geleden | http://meteozuidwest.weebly.com/laacher-see.html |
| Afb.48a Paleogeografische kaart van Nederland rond 9000 v. Chr. | https://issuu.com/bouwkunst/docs/wsi_vloeiendeverbindingen_booklet20240729_def |
| Afb.49 Illustratie van een kampement van Ahrensburgers. | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2022/09/rendierjagers-in-het-laatpaleolithicum-deel-12/028-kamp-van-rendierjagers/ |
| Afb.50a Spreiding Ahrensburgcultuur in Nederland | https://library.wur.nl/WebQuery/wurpubs/fulltext/14401 |
| Afb.50b Spreiding Ahrensburgcultuur | https://archeologieonline.nl/artikelen/ahrensburger-kampement-opgegraven-in-kloosterveen |
| Afb.50c Versieringsornamenten of kralen van mogelijk de Ahrensburgcultuur, aangetroffen op de Aardjesberg, Hilversum | https://geologischmuseumhofland.nl/wp-content/uploads/2022/03/2012-paleogeografische-ontwikkeling-en-bewoningsdynamiek.pdf |
| Afb.51 Klingen zoals aangetroffen bij het Ahrensburgse kampement bij Assen | https://www.archeoweb.nl/pages/nieuws/recent-nieuws.php |
| Afb.52 Voorbeeld van pingoruïnes, op de Duurswoudsterheide bij Duurswoude (Friesland) | https://www.boswachtersblog.nl/overijssel/2020/07/10/de-zunasche-pingo/ |
| Afb.53a Ontstaan van een pingoruïne | https://www.raap.nl/magazine/portfolio-item/in-het-lab/ |
| Afb.53b Pingo in het arctische gebied van Noord-Canada | https://en.wikipedia.org/wiki/Pingo |
| Afb.54 Illustratie van jager-verzamelaars in de Midden steentijd | http://www.psammos.nl/Debosjagers.html |
| Pagina Oorsprong – Jagers en verzamelaars in de midden steentijd | |
| Afb.55 Illustratie van jager-verzamelaars in de Midden steentijd | http://www.psammos.nl/Debosjagers.html |
| Afb.13 Plattegrond met de midden-mesolithische cultuurgroepen Rijnbekkengroep en Noordwestgroep. | https://edepot.wur.nl/14401 |
| Afb.55a Schematische weergave van het leefgebied van de Maglemose-cultuur | https://www.praehistorische-archaeologie.de/wissen/die-steinzeit/mesolithikum/fruehmesolithikum/ |
| Afb. 55c Plaat voor de onderarm van een boogschutter | https://www.praehistorische-archaeologie.de/wissen/die-steinzeit/mesolithikum/fruehmesolithikum// |
| Afb. 55d Restanten van een Maglemose-zomerhut in Ulkestrup, Denemarken. | https://danmarkshistorien.lex.dk/Fangstfolk_p%C3%A5_vandring |
| Afb. 55e Vereenvoudigde schets van een Magelmose-zomerhut o.b.v. de opgraving in Lavringe, Denemarken | https://danmarksoldtid.lex.dk/Skovlandets_og_sumpenes_j%C3%A6gere |
| Afb. 55f Reconstructie van een Magelmose-zomerhut, gemaakt in Scania Djurpark, Denemarken | https://danmarksoldtid.lex.dk/Skovlandets_og_sumpenes_j%C3%A6gere |
| Afb.55g Zwemmende edelherten, waar de Maglemose-jagers-verzamelaars veel op jaagden | https://en.natmus.dk/historical-knowledge/denmark/prehistoric-period-until-1050-ad/the-mesolithic-period/the-elk-from-taaderup/hunting-in-water/ |
| Afb.55h E en graf van een hond uit de de Magelmose-cultuur, aangetroffen in de nederzetting in het noorden van Zeeland, Denemarken | https://en.natmus.dk/historical-knowledge/denmark/prehistoric-period-until-1050-ad/the-mesolithic-period/the-elk-from-taaderup/mans-best-friend/ |
| Afb.55i Een Noorse Elandhond | https://avls.nl/wp-content/uploads/2017/08/Rassen-voor-de-outcross-SWH.pdf |
| Afb. 55j Een Husky hond | https://www.onzehond.nl/rassen/husky/ |
| Afb. 55k Het skelet van een oeros, gevonden in het Prejlerupmoeras in Zeeland, Denemarken. | https://en.natmus.dk/historical-knowledge/denmark/prehistoric-period-until-1050-ad/the-mesolithic-period/the-aurochs-from-vig/the-hunters-arrowheads/ |
| Afb. 55l De microlieten die de oeros uit het Prejlerupmoeras in Zeeland, Denemarken hebben neergehaald | https://en.natmus.dk/historical-knowledge/denmark/prehistoric-period-until-1050-ad/the-mesolithic-period/the-aurochs-from-vig/the-hunters-arrowheads/ |
| Afb. 55m Bijl van een gewei van de Maglemose-cultuur. In het gat is een schacht aangebracht en als rand eronder is een vuursteenkloof aangebracht | Onbekend |
| Afb.55n Kleine vuurstenen stukken, ‘microlieten’ genoemd, zijn kenmerkend voor de Maglemose-periode. | https://www.dandebat.dk/pdf/eng-dk-historie5.pdf |
| Afb. 55o Twee bijna complete pijlen van de Maglemose-cultuur, gevonden in Lilla Loshults Mose, Denemarken. | https://hazelnutrelations.wordpress.com/2012/01/31/hafting-microlith-scandinavia-alps/ |
| Afb.55p De ontwikkeling van microlieten gedurende de Maglemose-cultuur en Kongemose-cultuur | https://www.kulturwissenschaften.uni-hamburg.de/vfg/studium/lehrsammlung.html |
| Afb.55q Reconstructie van een Maglemose-kano (l) en een deel van de Maglemose-kano zoals aangetroffen in Pesse, Nederland (r) | https://www.historischerfischer.de/referenzen/ en https://www.rtvdrenthe.nl/nieuws/52816/boot-van-pesse-naar-de-5000-morgen-in-hoogeveen |
| Afb.55r Een fragment van een peddel uit de Maglemose-cultuur, aangetroffen in Duvensee, Duitsland | https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Bestand:Paddel_Duvensee.jpg |
| Afb. 55s Peddel van hazelhout van de Maglemose-cultuur, gevonden bij Ulkestrup, Denemarken, 120 cm. lang | https://danmarkshistorien.lex.dk/Fangstfolk_p%C3%A5_vandring |
| Afb.55t Versierde voorwerpen uit de Maglemose-cultuur, uit Denemarken, Zweden en Duitsland | Onbekend |
| Afb.55u Versierde stukjes bot en gewei uit de Maglemose-cultuur | Onbekend |
| Afb. 55v Typische ontwerpen van patronen op bot en gewei uit de Maglemose-cultuur | Onbekend |
| Afb. 55w Versieringen van figuren in het bot van een oeros uit de Maglemose-cultuur (l) en een grafische weergave hiervan (r) | https://en.natmus.dk/historical-knowledge/denmark/prehistoric-period-until-1050-ad/the-mesolithic-period/magical-patterns/pregnant-women-from-ryemarksgaard/ |
| Afb. 55x Rood oker in het Maglemose-graf bij Hammerlev, Denemarken | https://www.dandebat.dk/pdf/eng-dk-historie5.pdf |
| Afb.55y Links: Schedel van de Koelbjergman uit de Maglemose-cultuur, zij-aanzicht (l) en vooraanzicht (r). Rechts: Delen van zijn skelet | https://www.researchgate.net/figure/a-The-Koelbjerg-skull-lateral-view-b-Anterior-view-photo-Jens-Gregers-Aagaard_fig4_320658845 en https://www.researchgate.net/figure/Most-of-the-remaining-parts-of-the-Koelbjerg-skeleton-are-well-preserved-Only-the-bones_fig2_320658845 |
| Afb. 55z Illustratie van een reconstructie van het graf in Barum, Zweden | Onbekend |
| Afb. 55z1 Reconstructies van de vrouw zoals aangetroffen in het graf van Barum (l) en van haar skelet (r) | https://historiska.se/utstallningar/prehistories/ |
| Afb.55z2 Tandkralen uit een graf bij Övra Vannborga, Øland, Zweden, ong. 7000 v. Chr. | https://vinotinto.wordpress.com/tag/ewbc2011/ |
| Afb. 55z3 De temperatuur-ontwikkelingen tijdens o.a. de Maglemose-cultuur, met een stijging naar een subtropisch gemiddelde | https://www.dandebat.dk/pdf/eng-dk-historie4.pdf |
| Afb. 55z4 Schematische weergave van het leefgebied van de Kongemose-cultuur | https://www.praehistorische-archaeologie.de/wissen/die-steinzeit/mesolithikum/spaetmesolithikum/ |
| Afb. 55z4a De temperatuur-ontwikkelingen tijdens o.a. de Maglemose- en Kongemose-cultuur. Deze start met een stijging naar een subtropisch gemiddelde en daalde rond 6400 v. Christus. | https://www.dandebat.dk/pdf/eng-dk-historie4.pdf |
| Afb. 55z5 Locatie van de Storrega-aardverschuivingen | https://nl.wikipedia.org/wiki/Storegga-aardverschuivingen |
| Afb.55z6 De hoogte van de tsunami-golf in geel, in meters | https://nl.wikipedia.org/wiki/Storegga-aardverschuivingen |
| Afb. 55z7 Typische trapezevormige pijlpunt uit de Kongemose-cultuur | https://www.dandebat.dk/pdf/eng-dk-historie6.pdf |
| Afb.55z8 Pijlpunten van de Kongemose-cultuur | https://nl.wikipedia.org/wiki/Kongemosecultuur |
| Afb.55z9 Reconstructie van de Kongemose boog, op basis van de aangetroffen resten bij Roskilde Fjord in Denemarken | https://nl.wikipedia.org/wiki/Kongemosecultuur |
| Afb.55z10 Speerpunten met vuursteenrand uit de Kongemose-cultuur met geschilderde zigzagbanden van teer | https://www.dandebat.dk/pdf/eng-dk-historie6.pdf |
| Afb.55 z11 Gereedschap van botten uit de Kongemose-cultuur voor het maken van visfuiken uit de Roskilde Fjord, gevonden nabij het eiland Blak, Denemarken | https://www.dandebat.dk/pdf/eng-dk-historie6.pdf |
| Afb.55z12 Reconstructie van palingvallen geweven uit wilgentakken uit de Kongemose-cultuur. Dit ontwerp wordt nog steeds gebruikt in moderne palingvallen | https://www.dandebat.dk/pdf/eng-dk-historie6.pdf |
| Afb.55z13 Kongemose bijl | https://www.dandebat.dk/pdf/eng-dk-historie6.pdf |
| Afb.55z14 Deel van een kano uit de Kongemose-cultuur, gevonden bij Tissingvig, Denemarken | https://www.dandebat.dk/pdf/eng-dk-historie6.pdf |
| Afb.55z15 Een ‘hummer’ aangetroffen op Zeeland, Denemarken, uit de Kongemose-cultuur. Mogelijk was dit een muziekinstrument | https://en.natmus.dk/historical-knowledge/denmark/prehistoric-period-until-1050-ad/the-mesolithic-period/shamanism/what-is-a-bull-roarer/ |
| Afb.55z16 Reconstructie van een Kongemose-hut, op basis van vondsten bij Nivå, Denemarken | https://www.hist-europe.com/la-pr%C3%A9histoire/tag/lac-ancylus |
| Afb.55z17 Een Kongemose-man en een vrouw in een dubbelgraf bij Nivå, Denemarken | https://www.dandebat.dk/pdf/eng-dk-historie6.pdf |
| Afb. 55z18 Motala-rivier in de steentijd | https://arkeologerna.com/bloggar/stenaldersfolket-vid-motala-strom/smatt-och-gott-2/ |
| Afb.55z19 Schedel op een spies, aangetroffen bij Motala | https://www.nationalgeographic.nl/geschiedenis/2018/02/archeologen-verbluft-door-8000-jaar-oude-gespietste-hoofden |
| Afb.55z20 Reconstructie van twee gespietste schedels, gebaseerd op de vondsten bij een Kongemose-site bij Motala, Zweden | https://mvt.se/nyheter/motala-kommun/artikel/ger-ansikten-at-motalas-stenalder/er9x5vr8 |
| Afb. 55z21 Diverse trauma op diverse aangetroffen schedels bij Motala, Zweden | https://www.livescience.com/61733-photos-stone-age-skull-stakes.html |
| Afb. 55z22 Locaties van trauma bij schedels van vrouwen (grijs) en van mannen (zwart), zoals aangetroffen bij Motala, Zweden | https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/keep-your-head-high-skulls-on-stakes-and-cranial-trauma-in-mesolithic-sweden/39BD3070DCC745A9CBAB1DF52FEC2782 |
| Afb.55z23 Reconstructies van de vrouw (l) en de man (r) op basis van aangetroffen schedels bij Motala, Zweden | https://www.quora.com/Was-Scandinavia-ethnically-diverse-in-the-ancient-times en https://heritagetribune.eu/nl/sweden/swedish-archaeologist-and-sculptor-reconstructs-8000-year-old-skull/ |
| Afb.13 Plattegrond met de midden-mesolithische cultuurgroepen Rijnbekkengroep en Noordwestgroep | https://edepot.wur.nl/14401 |
| Afb.55z24 Landschap van Nederland t.t.v. 5500 v. Chr. | https://www.wikiwand.com/nl/articles/Prehistorisch_Nederland |
| Afb.57 Het skelet van ‘Trijntje’ | https://www.archeologieopdekaart.nl/middensteentijd/hardinxveld-giessendam/pointofinterest/Images/afbeeldingen |
| Afb.58 Reconstructie o.b.v. het skelet van ‘Trijntje’ (5500 v. Chr.) uit Hardinxveld-Giessendam | https://historiek.net/trijntje-oudste-skelet-van-nederland/70337/ |
| Afb.59 Drie fasen uit de reconstructie van Trijntje | http://skullpting.eu/site/nl/media-2/press/press-on-skullpting/ |
| Afb.60a Skelet van een hond in Hardinxveld-Giessendam | http://www.vergetenverhalen.nl/2015/09/21/trijntje-de-oudste-mens-van-nederland/ |
| Afb.60b Illustratie van jager-verzamelaars onderweg met hun honden | https://nl.pinterest.com/pin/80853755804311719/ |
| Afb.61 Impressie van een kampement van Mesolithische jager-verzamelaars op een donk vergelijkbaar met de donk van Trijntje | https://www.rotterdaminkaart.nl/archeologie/jagers-en-verzamelaars-onder-cs/pointofinterest/detail |
| Afb.62 Reconstructie van een kano uit de Midden steentijd | https://microburin.com/tag/horsens-fjord/ |
| Afb.63 Reconstructie van een kamp van jager-verzamelaars | https://theodoorschipper.nl/leven-als-een-jager-verzamelaar/ |
| Afb.64 Middengedeelte van een boog van Iepenhout (ca. 6450 v. Chr.-4200 v. Chr.), aangetroffen op de donk van Trijntje | https://vertellervanhetoude.nl/laatste-nieuws/boogfragment-hardinxveld-giessendam/ |
| Afb.65 Fragment van aardenwerken pot (ca. 6450 v. Chr.-4200 v. Chr.), aangetroffen op de donk van Trijntje | https://archeologie.zuid-holland.nl/collectie?category=prehistorie |
| Afb.66 Priem van bot van een groot zoogdier (ca. 6450 v. Chr.-4200 v. Chr.), aangetroffen op de donk van Trijntje | https://archeologie.zuid-holland.nl/collectie?category=prehistorie |
| Afb.66a Platte tonderzwam | https://archeologie.zuid-holland.nl/nieuws/puur-natuur-of-voor-het-maken-van-vuur_30 |
| Afb.67 Boomstamkano bij Hardinxveld-Giessendam | Onbekend |
| Afb.68 Reconstructie gebruik kano in Mesolithicum | https://www.museum.nl/nl/museumpark-archeon/pronkstuk/boomstamkano |
| Pagina Oorsprong – De Agrarische revolutie | |
| Afb.69 Illustratie van een Neolithische nederzetting | https://bimasaputra.wordpress.com/museum-zaal-1/ |
| Pagina Oorsprong – De Agrarische revolutie – Ontstaan Agrarische revolutie | |
| Afb.72a Wereldkaart met de gebieden (hearth) waar en hoe lang geleden landbouw, incl. domesticatie van gewassen, ontstond | https://newellta.weebly.com/agricultural-hearths.html |
| Afb.74 Ligging van De Vruchtbare Sikkel, ingezoomd, in het Midden-Oosten | https://nl.wikipedia.org/wiki/Vruchtbare_Sikkel |
| Afb. 74a Vondsten uit de Raqefet-grot, Israël: B. stenen vaten en gaten in de vloer van de grot. C. een reconstructie | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2019/08/bier-en-koekjes-deel-1/ |
| Afb.70 Reconstructie van akkerbouw in de Neolithische periode | https://theodoorschipper.nl/deeerste-boeren/ |
| Afb.71 Reconstructie van veeteelt in de Neolithische periode | https://www.archeon.nl/nl/ontdek-archeon/wandel-door-ons-park/trechterbekerboerderij.html |
| Afb.72 Het dorsen van graan, een scene in de grafkamer van Menna, opziener van de farao, Egypte | https://nl.wikipedia.org/wiki/Bestand:Maler_der_Grabkammer_des_Menna_012.jpg |
| Pagina Oorsprong – De Agrarische revolutie – Verspreiding Agrarische revolutie | |
| Afb.72a Wereldkaart met de gebieden (hearth) waar en hoe lang geleden landbouw, incl. domesticatie van gewassen, ontstond | https://slideplayer.com/slide/5998611/20/images/6/FIGURE+10-3+CROP+HEARTHS+Agriculture+originated+in+multiple+hearths.jpg |
| Afb.73 Ligging van De Vruchtbare Sikkel op de wereldkaart | https://quizlet.com/be/405217778/geschiedenis-het-neolithicum-flash-cards/ |
| Afb.74 Ligging van De Vruchtbare Sikkel, ingezoomd, in het Midden-Oosten | https://nl.wikipedia.org/wiki/Vruchtbare_Sikkel |
| Afb.75 Mondiale verspreiding landbouw | https://nl.wikipedia.org/wiki/Landbouw |
| Afb.76 Verspreiding van de landbouw in West-Eurazië | http://histoforum.net/2009/tijdvak1.html |
| Afb.75a De vier neolithische expansieroutes in 5500 v. Chr.. Deze hangen samen met de opkomst van landbouw in de verschillende gebieden. Langs drie van deze routes was een vertraging (dikkere lijnen) waar de waarde van Growing Degrees Days (weerspiegelt de kwaliteit van het groeiseizoen) een bepaalde drempel overschreed (lichtgroen op de kaart) | https://www.nature.com/articles/s41562-020-0897-7 |
| Afb.75b De vier neolithische expansieroutes: De Middellandse Zee (blauw), Midden-Europese (paars), Scandinavische (oranje) en Noordoost-Europese (groen) as. Belangrijke data zijn gemarkeerd. De zwarte, vet gedrukte puntjes in het Midden-Oosten (de Levant) betreffen belangrijke plekken vóór de uitbreiding naar Europa, daterend tot 7.500 v.Chr.. | https://www.nature.com/articles/s41562-020-0897-7 |
| Afb76a Het aandeel jagers en verzamelaars in de wereldbevolking 12.000 jaar geleden: 100% van ong. 10 miljoen mensen | https://www.donsmaps.com/schleswig.html |
| Afb76b Het aandeel jagers en verzamelaars in de wereldbevolking in 2018: 0,001% van ca. 4 miljard mensen | https://www.donsmaps.com/schleswig.html |
| Pagina Oorsprong – De Agrarische revolutie – Gevolgen Agrarische revolutie | |
| Afb.77 Illustratie van een Neolithische nederzetting | https://maken.wikiwijs.nl/113747/Landbouwsamenlevingen |
| Afb.78 Illustratie van het geven van dierenmelk aan een baby in een Neolithisch dorp | https://www.oeaw.ac.at/detail/news/erstmals-tiermilch-von-wiederkaeuern-in-praehistorischen-babyflaschen-nachgewiesen |
| Afb.79 Prehistorische melkflesjes voor baby’s | https://www.scientias.nl/eerste-bewijs-gevonden-voor-het-gebruik-van-babyflesjes-in-de-prehistorie/ |
| Afb.80 Reconstructie van het drinken uit een prehistorisch melkflesje | https://scientias.nl/eerste-bewijs-gevonden-voor-het-gebruik-van-babyflesjes-in-de-prehistorie/ |
| Afb.81 Soemerisch klei-tablet, ca. 3100 v. Chr. | https://crecientefertil.wordpress.com/category/escritura-cuneiforme/ |
| Afb.82 Eerste staten | http://www.arthistory.upenn.edu/smr04/101910/Slide4.2.jpg |
| Afb.83 Illustratie zoals Uruk in 3000 v. Chr. er uit zou hebben gezien | https://www.mozaweb.com/nl/Extra-3D_scenes-De_stad_Babylon_6e_eeuw_v_Chr-211433 |
| Afb.85 Lactose-persistentie in Europa | https://edepot.wur.nl/138535 |
| Afb.86 Het uiterlijk van huisdieren door de tijd heen: 1=wild 2=Neolithicum (5000 – 2000 v. Chr.) 3=tegenwoordig | http://www.archeologiehuiszuidholland.nl/images/Intranet/Reader_lineaire_bandkeramiek_website.pdf |
| Afb.87 Reconstructie van akkerbouw in de Neolithische periode | https://izi.travel/ru/f5cb-neolithicum-eerste-boeren/nl |
| Afb.87a Kaart van Noordwest-Europa met archeologische vindplaatsen met geweldgerelateerde verwondingen in neolithische skeletresten (rood) en nederzettingen/omheiningen/massale sterfgevallen met bewijs voor collectief geweld (blauw) | https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2209481119 |
| Afb.88 Bevolkingsgroei van 8000 v.Chr. tot 2000 na Christus | https://decorrespondent.nl/660/hoeveel-mensheid-kan-een-aarde-aan/3450a08b-16a0-035e-36bb-813dec5240db |
| Pagina Leefomgeving | |
| Afb.9 Vereenvoudigde weergave van de tijdvakken van de culturen tussen 5500 v.Chr. en 3400 v.Chr. in Nederland | Eigen illustratie door Renata Kolk o.b.v. Prummel, W., 2016. Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Eelde: Barkhuis en Kooijmans, L.L., De geschiedenis van Nederland in de steentijd. Onze vroegste voorouders. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker |
| Afb. 2b Leefgebied van de Swifterbantcultuur. Zwart vierkantje= dorp Swifterbant | https://landesmuseum-hannover.de/en/ausstellungen/sonderausstellungen/archiv/die-erfindung-der-goetter/goetter/ Bewerkt door R. Kolk |
| Afb. 327 Cultuurgroepen in Europa rond ca. 5000 – 4000 v.Chr. | https://www.researchgate.net/figure/Diachronic-map-of-early-Neolithic-migrations-ca-5000-4000-BC_fig1_314216807 |
| Afb.90 Cultuurpatroon in Nederland en omgeving in de periode 4300-3400 v.Chr. | Devriendt, I.I.J.A.L.M., 2013. Proefschrift ‘Swifterbant Stones. The Neolithic Stone and Flint Industry at Swifterbant (the Netherlands): from stone typology and flint technology to site function.’ Groningen: Universiteit Groningen. Pag. 28 |
| Afb.91 Landschap van Nederland en Swifterbant t.t.v. resp. 5500 v. Chr. (l) en 3850 v. Chr. (r). | https://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_Nederland en https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Bestand:3850vc_ex_leg_copy.jpg |
| Pagina Leefomgeving – Overzicht van vindplaatsen | |
| Afb.92a Opgraving bij Almere Stichtse Kant | https://archeologie.nl/almere-stichtse-kant/ |
| Afb.92b Overzicht van alle vindplaatsen van de Swifterbantcultuur in Nederland en enkele in België en Duitsland (dd 2022) | Eigen illustratie door Renata Kolk |
| Afb.92c Paleografische kaart van Nederland (3850 v.Chr.) met de locatie van de Rijn-Maasdelta in relatie tot de Swifterbantlocaties in Flevoland. Invoeging: lokale paleogeografische kaart met de locaties van Hardinxveld-Giessendam (Polderweg en De Bruin) en Brandwijk-Kerkhof. | https://www.researchgate.net/figure/Palaeographical-map-of-the-Netherlands-3850-BCE-with-location-of-the-Rhine-Meuse_fig1_367389812 |
| Afb.92d Paleogeografische kaarten van Hardinxveld-Giessendam Polderweg en De Bruin. a Kaart met beide locaties, ca. 5200 v. Chr.; b Polderweg, Fase 1, ca. 5400 v. Chr.; c De Bruin, Fase 3, ca. 4500 v. Chr. | https://www.researchgate.net/publication/255729111_Late_Mesolithic_and_Early_Neolithic_human_impact_at_Dutch_wetland_sites_The_case_study_of_Hardinxveld-Giessendam_De_Bruin |
| Afb.92e Tabel met de archeologische fases van ‘Polderweg’ en ‘De Bruin’ bij Hardinxveld-Giessendam | https://www.researchgate.net/publication/255729111_Late_Mesolithic_and_Early_Neolithic_human_impact_at_Dutch_wetland_sites_The_case_study_of_Hardinxveld-Giessendam_De_Bruin |
| Afb.92f Schematische weergave van het verbredende delta-gebied (a), verandering in landschap (Hazendonkgebied) (c) in relatie tot de bezetting in Hardinxveld (b) | https://www.researchgate.net/publication/255729111_Late_Mesolithic_and_Early_Neolithic_human_impact_at_Dutch_wetland_sites_The_case_study_of_Hardinxveld-Giessendam_De_Bruin |
| Afb.96b Kaart van het krekensysteem bij Swifterbant t.t.v. de Swifterbantcultuur | https://pure.rug.nl/ws/portalfiles/portal/39032160/2016_Raemaekers_tentoonstellingsgids_Oer.pdf |
| Afb.92g Plattegrond van het Zuidoostelijk deel van de Noordoostpolder rond 3800 v.Chr. met de Swifterbantsites | http://www.schoklanddoordeeeuwenheen.nl/visweer-prehistorie-4900-3400vChr.htm |
| Pagina Leefomgeving – Kaarten van een veranderend landschap | |
| Afb.95d Globaal beeld van het landschap van de huidige Noordoostpolder tussen verschillende periodes en vindplaatsen uit die periode | https://raad.noordoostpolder.nl/Vergaderingen/Commissie-Bestuur-Financien-en-Economische-zaken/2018/17-september/19:30/06-1-Rapport-Erfgoed-in-de-polder.pdf |
| Afb.95 Landschappelijke inbedding van de donken gedurende het laat-mesolithicum en vroegneolithicum. Donkergrijs: zandgronden; lichtgrijs: donken; wit: riviervlakten | https://www.planviewer.nl/imro/files/NL.IMRO.0689.BP3003-vast/tb_NL.IMRO.0689.BP3003-vast_6.pdf |
| Pagina Leefomgeving – Bandkeramische cultuur | |
| Afb.98 Verspreiding Bandkeramische cultuur | https://docplayer.nl/108257311-De-archeologische-prehistorie-van-zuid-limburg-ir-j-p-de-warrimont-rijckholt.html |
| Afb.99 Bandkeramisch aardewerk | https://historiek.net/bandkeramiek-bandkeramische-cultuur-samenvatting-tijdlijn/69991/ |
| Afb.100 Illustratie van de patronen van Bandkeramisch aardewerk | https://www.ghklanden.be/bandkeramiek.html |
| Pagina Leefomgeving – Bandkeramische cultuur – Verspreiding | |
| Afb.101 Verspreiding Bandkeramische cultuur | https://web.rgzm.de/forschung/forschungsprojekte-a-z/a/article/studien-zur-dynamik-neolithischer-gesellschaften-nldynamics.html |
| Afb.102 Het Graetheidegebied in Zuid-Limburg | http://www.canonvanlimburg.nl/het-belvedere-mes.html |
| Afb.103 De lössgronden in Zuid-Limburg waren ten tijde van de Bandkeramiekboeren zwaar bebost met eiken, linden, essen en iepen | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2022/10/hunebedden-vuursteen-en-andere-zwerfkeien-deel-15/ |
| Afb.104 Impressie van een Bandkeramische nederzetting | https://erfgoedstem.nl/stichting-historische-en-heemkundige-studies-presenteert-boek-over-veranderende-landschap-van-geuldal/ |
| Pagina Leefomgeving – Bandkeramische cultuur – Voedselvoorziening | |
| Afb.114 Impressie van bewerken van graan | https://www.archeon.nl/nl/archeon-vanuit-de-lucht/prehistorie/lineaire-bandkeramiek.html |
| Afb.113a Een silo bij de site van een Bandkeramische nederzetting bij Elsoo. Afmeting: 250 x 170 cm. en een diepte van 99 cm. | https://archisarchief.cultureelerfgoed.nl/Archis2/Archeorapporten/22/AR25592/Archolrapport132.pdf |
| Afb.115 Reconstructie van een Bandkeramische nederzetting, met forse woonhuizen (soms meer dan dertig meter lang), de leem- en afvalkuilen en in de verte de velden met graan en het oerbos, met eiken en lindebomen. | https://www.bandkeramiek.nl/de-lineaire-bandkeramiek/ |
| Afb.116 Haarschapen | https://www.nolana.nl/ct-menu-item-5 |
| Pagina Leefomgeving – Bandkeramische cultuur – Materiaal en techniek | |
| Afb.117 Bandkeramisch aardewerk | https://historiek.net/bandkeramiek-bandkeramische-cultuur-samenvatting-tijdlijn/69991/ |
| Afb.118 Illustratie van de patronen van Bandkeramisch aardewerk | https://www.ghklanden.be/bandkeramiek.html |
| Afb.118a Voorbeelden van de manier waarop in de oude (bovenste rij) en de jonge (onderste rij) Bandkeramiek versieringsmotieven werden opgebouwd uit bogen en spiralen die met gebogen en hoekige banden uitgevoerd werden. Potten afkomstig uit Elsloo, Sittard en Hienheim (Beieren) | https://nl.wikipedia.org/wiki/Bandkeramische_cultuur |
| Afb.119 Disselbijlen | https://bandkeramiekinsittardgeleen.nl/topvondsten/dwarsbijlen/ |
| Afb.120 Dissels met vuurstenen pijlpunten | https://docplayer.nl/108257311-De-archeologische-prehistorie-van-zuid-limburg-ir-j-p-de-warrimont-rijckholt.html |
| Afb.121 Spondylusschelp | http://lenschot.blogspot.com/2007/04/meer-fotos-over-de-mythes.html |
| Afb.122 Reconstructies van gordels met schelpversieringen | https://www.academia.edu/27909169/Bandkeramiek_en_Publiek |
| Pagina Leefomgeving – Bandkeramische cultuur – Maatschappelijke relaties | |
| Afb.123 De verspreiding van Bandkeramische dissels in het Nederrijnbekken buiten de löss- en Bandkeramische bezettingszone. Roze: lössgebieden. Rood: vestigingsgebieden Bandkeramiekers. Blauwe stippen: Vondsten Bandkeramische dissels. Stippellijnen: afstand tot vestigingsgebied Bandkeramiekers | http://jalc.nl/cgi/t/text/text-idx3b9e.html?c=jalc;sid=095741f1231d8f86c4f63866855fbf08;rgn=main;idno=m0401a01;view=text |
| Afb.124 Illustratie van een Neolithische gemeenschap | https://www.english-heritage.org.uk/visit/places/stonehenge/history-and-stories/history/food-and-feasting-at-stonehenge/ |
| Afb.125 Impressie van een Bandkeramisch dorp | http://www.surfspin.nl/bandkeramiek.html |
| Pagina Einde Bandkeramische cultuur | |
| Afb.133 Opgravingskaart van een Bandkeramische nederzetting met palissades in Darion, België | https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/STUA/19/STUA019-001.pdf |
| Afb.134 Locaties van massamoorden in de late Bandkeramische cultuur. A, Schöneck-Kilianstädten B, Talheim C, Asparn-Schletz. D, Herxheim. Andere locaties: E, Vaihingen-Enz F, Schwetzingen G, Wiederstedt. Locaties A, B, D en G bevinden zich in Duitsland | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2022/10/hunebedden-vuursteen-en-andere-zwerfkeien-deel-15/ |
| Afb.135 Massagraf bij Herxheim, Duitsland | https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/STUA/19/STUA019-001.pdf |
| Pagina Rössencultuur | |
| Afb.136 De Rössencultuur en aangrenzende culturen tijdens het late Neolithicum in Europa | https://nl.wikipedia.org/wiki/Neolithicum_op_de_Britse_Eilanden |
| Afb. 136a De Rössencultuur in Nederland | https://nl.wikipedia.org/wiki/Neolithicum_op_de_Britse_Eilanden |
| Afb.137 Kogelbeker van de Rössencultuur, uit Hude, Duitsland | https://www.marres.nl/Verre-Voorouders.htm |
| Afb.138 Reconstructie van een groot Rössen-huis met plattegrond uit Inden, bij Aken, Duitsland | https://www.ergolding.de/wp-content/uploads/2023/08/Praesentation-2023-Geschichte-Ergolding.pdf |
| Afb.139 Huisplattegrond van de Rössencultuur | https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/1092 |
| Afb.140 Reconstructie van de muur/loopgraafversterking van een archeologisch bewezen neolithisch dorp van de Rössen-cultuur bij Groenrode, stad Moringen, Zuid-Nedersaksen, Duitsland | https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:R%C3%B6ssen_culture?uselang=de#/media/File:Grossenrode_Palisade.jpg |
| Afb.141 Hoge doorboorde schoenleestbijl van amfiboliet uit het Vroeg Neolithicum’ | Provincie Noord-Brabant, 2014. ‘Jaarverslag Meldpunt Archeologische bodemvondsten van de provincie Noord-Brabant, januari 2009 t/m december 2011, Provincie Noord-Brabant’, Den Bosch: Provincie Noord-Brabant. Pag. 236 |
| Afb.142 Illustratie zoals vuursteenwinning in het Neolithicum plaats kan hebben gevonden | https://docplayer.nl/108257311-De-archeologische-prehistorie-van-zuid-limburg-ir-j-p-de-warrimont-rijckholt.html |
| Afb.143 De verspreiding van de Breitkeilen van de Rössencultuur in het Nederrijnbekken. Legenda: Roze: lössgebieden. Grijs: Vestigingsgebieden van de Rössen. Rood: Vondsten van Breitkeilen van de Rössen in België en Nederland. Blauw: Vondsten van Breitkeilen van de Rössen in Duitsland | http://jalc.nl/cgi/t/text/text-idxe6dd.html?c=jalc;sid=095741f1231d8f86c4f63866855fbf08;idno=m0401a01;view=text;rgn=div2;cc=jalc;node=m0401a01%3A5.3 |
| Afb.144 Breitkeile uit Koningsbosch | http://docplayer.nl/69786210-De-vroege-prehistorie-in-limburg.html |
| Afb.145 Hurkgraf met kogelbeker uit de Rössencultuur | https://www.archeoweb.nl/pages/neolithicum.php |
| Afb.146 Graven van Rössen bij Merseburg, Duitsland | https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Schuchhardt_Gr%C3%A4ber_von_R%C3%B6ssen.jpg?uselang=de |
| Pagina Michelsbergcultuur – Introductie | |
| Afb.147 Verspreiding Michelsbergcultuur | https://nl.wikipedia.org/wiki/Michelsbergcultuur |
| Afb.147a Verspreiding Michelsbergcultuur in Nederland | https://nl.wikipedia.org/wiki/Michelsbergcultuur |
| Pagina Michelsbergcultuur – Wonen | |
| Afb.148 Reconstructie van een boerderij van de Michelsbergcultuur, buitenzijde (l) en binnenzijde (r) | https://www.vilters-vanhemel.be/belgie_stelling4.html |
| Afb.149 Detail van enkele Michelsbergse gebouwstructuren in Haute Chanvières bij Mairy , Franse Ardennen | https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/STUA/20/STUA020-001.pdf |
| Afb.150 Reconstructie hoe de Michelsbergse huizen mogelijk gebouwd werden | https://www.amaliavansolms.org/component/content/article?id=745:zevenhonderd-zevenenzeventig-eeuwen-zondereigen-4 |
| Pagina Michelsbergcultuur – Aardwerken | |
| Afb.151 Reconstructie van een Michelbergs aardwerk | https://www.maxisciences.com/neolithique/une-nouvelle-methodologie-affine-la-chronologie-du-neolithique_art15044.html |
| Afb.152 Een reconstructie van de Goseck-cirkel in Goseck, Duitsland | http://www.ancient-wisdom.com/germanygoseck.htm |
| Afb.153 Tekening van de Goseck-cirkel. De gele lijnen vertegenwoordigen de richting waarin de zon opkomt en ondergaat tijdens de winterzonnewende, terwijl de verticale lijn de astronomische meridiaan toont | http://www.ancient-wisdom.com/germanygoseck.htm |
| Afb.154 Illustratie van een ritueel zoals deze mogelijk werd gehouden bij de Goseck-cirkel | https://www.flickriver.com/photos/harald-haefker/7726286400/ |
| Afb.155 Verspreiding van aardwerken in de Michelsbergcultuur | https://www.winar.be/images/download/Hermansheuvel.pdf |
| Afb.156 Een voorraadkuil op het aardwerk Ilsfeld Ebene, Duitsland, volgestort met aardewerk | https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/STUA/20/STUA020-001.pdf |
| Afb.157 Set van twee hoornen van oeros in het uiteinde van de gracht van het aardwerk in Bruchsal Aue, Duitsland | https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/STUA/20/STUA020-001.pdf |
| Afb.158 Gedeeltelijke reconstructie van de doorgangen van het Michelbergse aardwerk van Calden, Duitsland | https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/STUA/20/STUA020-001.pdf |
| Afb.159 Reconstructie van cirkelvormige sloten bij Heldenberg, Oostenrijk | https://www.wikiwand.com/nl/Heldenberg |
| Afb.160 Opgravingsplattegrond en mogelijke reconstructie van het Michelsbergs aardwerk van Heerlen-Schelsberg | Verhart, L., 2016. De vroege Prehistorie Limburg. Een actuele kennisstand van de vroege prehistorie in Limburg aan de hand van archeologisch onderzoek tussen 2007 en 2013. SAM Limburg. Pag. 232 |
| Pagina Michelsbergcultuur – Voedselvoorziening | |
| Afb.161 Impressie van een Neolithische nederzetting | https://dekennisvannu.nl/site/artikel/Eerste-landbouwers-ooit-geven-geheimen-steeds-meer-prijs/8365 |
| Pagina Michelsbergcultuur – Materiaal en techniek | |
| Afb. 162 Tulpbeker van de Michelsbergcultuur | https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tulpenbecher-Michelsberg.jpg?uselang=nl |
| Afb.163 Aardewerk uit de Michelsbergcultuur | https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/STUA/20/STUA020-001.pdf |
| Afb.164 Indeling van de Michelsbergcultuur volgens Lanting & Van der Plicht (1999/2000) | Lanting, J.N., Van der Plicht, J.,2000. De 14C-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie III: Neolithicum. Groninger Instituut voor Archeologie, Groningen en Centrum voor Isotopen Onderzoek, Groningen. |
| Afb.165 Reconstructie ingesteelde vuurstenen mijnwerkershak | https://www.vuursteenmijnen.nl/rijckholt/thumbnails/vondsten-reconstructie-steel-vuurstenen-hak.html |
| Afb.166 Galerijen in de vuursteenmijn Rijckholt-St. Geertruid, incl. ondersteunende kalkpilaar | https://jankloosterman.wordpress.com/2010/12/01/een-hak-van-vuursteen-van-de-kaap-onder-sint-geertruid/ |
| Afb.167 Reconstructie van de vuursteenmijn Rijckholt-St. Geertruid | https://www.archeologieopdekaart.nl/nieuwe-steentijd/rijckholt-sint-geertruid-mijnbouw-in-de-prehistorie/pointofinterest/detail |
| Afb.168 Verspreiding van voorwerpen van Rijckholtvuursteen | https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/STUA/20/STUA020-001.pdf |
| Afb.169 Een gepolijste bijl van jadeïet, vergelijkbaar met die in de Michelsbergcultuur | https://www.heemkundekringgemert.nl/gemerts-heem/2002/2002-03/gh-2002-03-een-bijl-van-jadeiet-2/ |
| Pagina Michelsbergcultuur – Maatschappelijke relaties | |
| Afb.170 Verspreiding van voorwerpen van Rijckholtvuursteen | https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/STUA/20/STUA020-001.pdf |
| Afb.171 Een gepolijste bijl van jadeïet, vergelijkbaar met die in de Michelsbergcultuur | https://www.heemkundekringgemert.nl/gemerts-heem/2002/2002-03/gh-2002-03-een-bijl-van-jadeiet-2/ |
| Pagina Michelsbergcultuur – Begrafenisrituelen | |
| Afb.172 Kuil bij de grachten van het aardwerk in Bruchsal-Aue, met begravingen van acht personen | https://www.winar.be/images/download/Hermansheuvel.pdf |
| Pagina Hazendonkgroep | |
| Afb.173 Aangetroffen sites van de Hazendonkgroep en verspreidingsgebieden van resp. Swifterbantcultuur en de Michelsbergcultuur | https://edepot.wur.nl/14401 |
| Afb.174 Landschap van Nederland t.t.v. de Hazendonkgroep – 3850 v. Chr. | https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Bestand:3850vc_ex_leg_copy.jpg |
| Afb.175 Luchtopname van de archeologische vindplaats De Hazendonk in de polders bij Molenaarsgraaf | https://alblasserwaardfotograaf.nl/luchtfoto-archeologische-vindplaats-de-hazendonk-d200529836/ |
| Pagina Hazendonkgroep – Wonen | |
| Afb.176 Illustratie van een Neolithische nederzetting in het rivierengebied | https://www.muntonline.nl/wiezijnwij/ |
| Afb.177 Landschap van Nederland t.t.v. de Hazendonkgroep – 3850 v. Chr. | https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Bestand:3850vc_ex_leg_copy.jpg |
| Afb.178 Grondsporen van een van de omringende hekken te Schipluiden | Louwe Kooijmans, L.P., Flamman, J., Besselen, E.A.. 2008 Delfland: een fijnschalige kijk op het neolithisatieproces. In B. E. A. Flamman J. (Ed.), Het verleden boven water. Archeologische monumentenzorg in het AHR-project, Amersfoort-Delft (pp. 107-137). Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/77064 Hoogheemraadschap van Delfland |
| Afb.179 Cultuurpatroon in Nederland en omgeving in de periode 4300-3400 v.Chr. | Devriendt, I.I.J.A.L.M., 2013. Proefschrift Swifterbant Stones. The Neolithic Stone and Flint Industry at Swifterbant (the Netherlands): from stone typology and flint technology to site function. Groningen: Universiteit Groningen. Pag. 28 |
| Afb.180 Hazendonk. Schematische doorsnede van de afzettingen op de donkhelling met alle onderscheiden bewoningsfasen. | https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2935000/view |
| Afb.181 Reconstructie van twee huisplattegronden (resp. A en B) bij de Hanzendonk-site te Ypenburg | https://www.researchgate.net/profile/Gary-Nobles/publication/318990048_Huisplattengronden_uit_het_Laat-_en_Midden-Neolithicum_in_Nederland/links/598a06c50f7e9b9d44c9c146/Huisplattengronden-uit-het-Laat-en-Midden-Neolithicum-in-Nederland.pdf |
| Pagina Hazendonkgroep – Voedselvoorziening | |
| Afb.182 Verkoolde korrels van naakte gerst, gevonden op de Hazendonk, de site bij de Alblasserwaard | https://wetenschap.nu/het-begin-van-de-landbouw-meer-ellende-voor-meer-mensen/ |
| Afb.182a Aangetroffen peddel bij de site van de Hazendonkgroep te Alblasserwaard | https://alblasserwaardfotograaf.nl/hazendonk/ |
| Afb.183 Vishaak van been, aangetroffen bij de Hazendonksite | https://www.waardkenner.nl/hazendonk/ |
| Pagina Hazendonkgroep – Materiaal en techniek | |
| Afb.184 Aardewerken potten van de Hazendonkgroep, afkomstig van de site bij de Alblasserwaard | https://www.waardkenner.nl/hazendonk/ |
| Afb.185 Scherf van aardewerken pot van de Hazendonkgroep met vingerafdrukken. Vindplaats: Delfland. Datering: 3600 – 3300 v. Chr. | Onbekend |
| Afb.185a Neolithische bewoningsniveaus op de flank van de Hazendonk, resp. voorafgaand (Hazendonk 1 en 2 = Swifterbantcultuur), t.t.v. de Hazendonkgroep (Hazendonk 3) en daarop volgend (Vlaardingen- en Klokbekercultuur) | https://natuurtijdschriften.nl/pub/1021571/G-H2020nr3_Donken.pdf |
| Afb.186 Exotische vuursteen van ‘Michelsberg signatuur’ van de site van Schipluiden | https://intarch-ac-uk.translate.goog/journal/issue26/35/2.2.html?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=nl&_x_tr_hl=nl&_x_tr_pto=nui,sc |
| Afb.187 Vuurstenen kling van de Hazendonkgroep | https://www.waardkenner.nl/hazendonk/ |
| Afb.188 Strike-a-lights en een knobbel van pyriet, van de site bij Schipluiden | https://intarch-ac-uk.translate.goog/journal/issue26/35/2.2.html?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=nl&_x_tr_hl=nl&_x_tr_pto=nui,sc |
| Afb.189 Geïmporteerd vuursteen gebruikt om granen te oogsten en vervolgens verbrand, gebroken en ingewreven met oker, op de site van Ypenburg | https://intarch-ac-uk.translate.goog/journal/issue26/35/2.2.html?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=nl&_x_tr_hl=nl&_x_tr_pto=nui,sc |
| Afb.190 Sieraden van git en productieafval van het maken daarvan, afkomstig uit Schipluiden. Nr. 1 Git met zaagsporen; nr. 2 afgedankt halffabrikaat met gestopte doorboringen aan meerdere zijden; nr. 3 platte kraal; nr. 4 langwerpige kraal. Schaal 1:1. | https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2721087/view |
| Afb.191 Houten hamer, aangetroffen bij de Hazendonksite | https://www.waardkenner.nl/hazendonk/ |
| Afb.192 Een peddel zoals aangetroffen op de Hazendonk. Vervaardigd tussen 4100 tot 2200 v. Chr. | https://alblasserwaardfotograaf.nl/hazendonk/ |
| Afb.192a Stukje Neolithisch berkenteer gemengd met bijenwas, gevonden in Schipluiden. In de teer zijn tandafdrukken zichtbaar | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2021/06/de-prehistorie-van-werktuigen-lijm-en-materialen-deel-3-3/ |
| Afb. 192b Het bewerken van een gewei | https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/HEVE/3/HEVE003-001.pdf |
| Afb.193 Vishaak van been, aangetroffen bij de Hazendonksite | https://www.waardkenner.nl/hazendonk/ |
| Afb.194 Werktuigen die verband houden met been- en geweibewerking: een maalsteenfragment hergebruikt om benen voorwerpen mee te slijpen, een geweibijl, een halfdoorboorde everzwijntand en een benen ringetje | Onbekend |
| Pagina Hazendonkgroep – Maatschappelijke relaties | |
| Afb.195 Illustratie van jagers-verzamelaars in een kano | https://www.a16rotterdam.nl/nieuws_/1485719.aspx?t=zoektocht-naar-archeologische-vondsten-bij-ommoord-gaat-verder |
| Pagina Hazendonkgroep – Begrafenisrituelen | |
| Afb.196 Familiegraf van de Hazendonkgroep, in Tiel | https://historiek.net/prehistorisch-familiegraf-gevonden-in-tiel-medel/78142/ |
| Afb.197 Een skelet van een Hazendonkse man, bij de site van Schipluiden, liggend in oost-west oriëntatie, het lichaam in gehurkte zijligging en een strike-a-light bij zijn gezicht | https://jalc.nl/cgi/t/text/get-pdf1e9f.pdf?c=jalc;idno=0101a03 |
| Afb.197a De schedel van het skelet van een Hazendonkse man, bij de site van Schipluiden, liggend in oost-west oriëntatie, het lichaam in gehurkte zijligging en een strike-a-light bij zijn gezicht | https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2983269/view |
| Afb.197b Overzicht van de Hazendonkse begraafplaats bij Ypenburg | https://www.academia.edu/3152042/Memorious_Monuments_Place_persistency_mortuary_practice_and_memory_in_the_Lower_Rhine_Area_wetlands_5500_2500_cal_BC_ |
| Afb.200a Skeletten van moeder en kind, met opgetrokken benen, in een graf van de Hazendonkgroep bij Ypenburg | https://www.historischeverenigingrijswijk.nl/canon-van-rijswijk.php |
| Afb.200b Skelet met opgetrokken ledematen in een graf van de Hazendonkgroep bij Ypenburg | https://pure.uva.nl/ws/files/2256791/156433_410394.pdf |
| Afb.198 Kraal van git, aangetroffen bij een skelet bij de Hazendonksite van Ypenburg | https://ontwerpenindeklas.nl/wp-content/uploads/2019/09/mysterie_prehistorie.pdf |
| Afb.199 Kralen van barnsteen, aangetroffen bij een skelet bij de Hazendonksite van Ypenburg | https://ontwerpenindeklas.nl/wp-content/uploads/2019/09/mysterie_prehistorie.pdf |
| Afb.201 Reconstructie van het gezicht van ‘Ypje’, op basis van de aangetroffen schedel bij Ypenburg | https://geschiedenisvanzuidholland.nl/verhalen/verhalen/archeologische-vondst-graf-ypenburg/ |
| Afb.201a Dubbelgraf bij de Hazendonksite bij Schipluiden | https://pure.uva.nl/ws/files/2256791/156433_410394.pdf |
| Afb.201b De schedel (van bovenaf) van individu 2 uit graf 1, Schipluiden. Een deel van het voorhoofd en het gezicht zijn afgebroken | https://studenttheses.universiteitleiden.nl/access/item%3A4083139/view |
| Afb.202 Hazendonksite bij Schipluiden, gedeeltelijke deposities van vier honden. Teruggevonden resten zijn aangegeven in zwart | http://jalc.nl/cgi/t/text/get-pdf1e9f.pdf?c=jalc;idno=0101a03 |
| Pagina Voedsel | |
| Afb.203 Voedsel zoals dit in de tijd van de Swifterbantcultuur werd gegeten | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2020/09/eten-in-de-steentijd/ |
| Pagina Voedsel – Jagen en verzamelen | |
| Afb.204 Illustratie zoals Swifterbantjagers jaagden met pijl en boog | https://www.almere.nl/fileadmin/user_upload/Toolboxnov_2012_klein.pdf |
| Afb.204a Illustratie van het plaatsen van een visfuik | https://ettlin-illustration.ch/images/ettlin-pfahlbauer-kehrsiten_reuse.jpg |
| Afb.208 Aangetroffen visfuik bij Emmeloord van de Swifterbantcultuur | https://www.almere.nl/fileadmin/user_upload/Toolboxnov_2012_klein.pdf |
| Afb.209 Illustratie van de wijze waarop een visfuik werd gebruikt | https://dmeijers.home.xs4all.nl/artikelen/hannieschaft/visweren/visweerconcept.html |
| Afb.210 Een bestaand visweer bij Kappeln (Duitsland), zoals deze mogelijk ook er uit zag t.t.v. de Swifterbantcultuur | http://www.schoklanddoordeeeuwenheen.nl/visweer-prehistorie-4900-3400vChr.htm |
| Afb.203c Illustratie van jagers-verzamelaars waarbij de hond hen meehielp bij de jacht | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2022/09/mensen-en-zwerfsteengebruik-in-het-mesolithicum-deel-13/ |
| Afb.205 Reconstructie van verzamelen van planten door jager-verzamelaars | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2018/08/fotos-die-het-verleden-tot-leven-brengen-het-mesolithicum/ |
| Afb. 205b Wereldkaart met landen waar tegenwoordig het gebruikelijk is om wel (groen) en om niet (rood) insecten te eten | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2016/11/insecten-eten-in-de-prehistorie/ |
| Afb.205a Illustratie van jager-verzamelaars t.t.v. de Swifterbantcultuur | https://online.kidsdiscover.com/unit/the-worlds-early-people/topic/meet-the-hunter-gatherers |
| Afb.210a Reconstructie zoals jagers-verzamelaars in het Mesolithicum rondom een haardvuur kunnen hebben gezeten | https://www.newscientist.nl/nieuws/hielp-adhd-jager-verzamelaars-bij-het-zoeken-naar-voedsel/ |
| Afb.210b Een haardkuil tekent zich als een donkere verkleuring af tegen het gele zand, op een site bij Barneveld, daterend van ca. 6000 v. Chr. | https://mijngelderland.nl/inhoud/canons/barneveld/de-oudste-bewoners-jagers-en-verzamelaars-in-barneveld#!#customCarouselDetail |
| Afb.210c Illustratie van koken in de steentijd | https://nl.pinterest.com/pin/82050024452919062/ |
| Afb.206 Voorbeeld van het roosteren van vis, zoals de Swifterbanters mogelijk ook deden | https://wildernisschool.nl/verslagen/slachten-en-koken-12-07-2011 |
| Afb.207 Voorbeeld van koken in een leren zak met warme stenen, zoals de Swifterbanters mogelijk ook deden | https://charlotteribbens.wixsite.com/afstudeerproject/single-post/2016/03/04/koken-in-de-prehistorie |
| Afb.211 Replica van een Swifterbantpot (gemaakt door Cora Koster-Sperling) | AWN Flevoland, augustus 2013, Aardewerk, Swifterbantcultuur, pag. 24 |
| Afb. 203a Reconstructie van jager-verzamelaars in het Mesolithicum die muziek maken | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2018/08/fotos-die-het-verleden-tot-leven-brengen-het-mesolithicum/ |
| Afb.203b: Reconstructie van jagers-verzamelaars in het Mesolithicum | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2018/08/fotos-die-het-verleden-tot-leven-brengen-het-mesolithicum/ |
| Pagina Voedsel – Jagen in de IJsselmeerpolders | |
| Afb.212a Een selectie van gevonden dierenbotten bij Swifterbant (S3): Rundvee (a-d), schaap (e) en varkens (f-i). Met behulp van isotopenonderzoek is hun dieet vastgesteld: Koe ‘c’ graasde in het bos, terwijl koe ‘d’ bemest gras of zoute moerasgrond at. Varken ‘f’ at het kookafval van de mensen van de nederzetting | https://www.nrc.nl/nieuws/2024/06/03/bij-swifterbant-hielden-jager-verzamelaars-al-vroeg-vee-a4320490 |
| Afb. 212b Illustratie van een jager-verzamelaar op jacht met zijn hond | https://janfast.blogspot.com/2017/11/join-us-in-research-of-stone-age-porvoo.html |
| Pagina Voedsel – Jagen in het rivierengebied | |
| Afb212c Illustratie van jagers-verzamelaars met hun gedomesticeerde hond | https://landesmuseum-hannover.de/en/ausstellungen/sonderausstellungen/archiv/die-erfindung-der-goetter/goetter/ |
| Pagina Voedsel – Landbouw | |
| Afb.211a Illustratie van het weiden van schapen in het Neolithicum | https://theconversation.com/the-first-farmers-often-made-landscapes-more-biodiverse-our-research-could-have-lessons-for-rewilding-today-233272 |
| Afb.212 Pootafdrukken van Swifterbantrunderen, gevonden in de klei bij Schokland in de Noordoostpolder in 1987 | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2022/10/hunebedden-vuursteen-en-andere-zwerfkeien-deel-15/ |
| Afb. 212d Boven: Archeologische vindplaatsen en impressie van de verspreiding van de belangrijkste landschapseenheden in het Swifterbants riviersysteemgebied (op schaal). Onder: Reconstructie van de rivieroever waar de locaties zich bevinden (niet op schaal). Gebaseerd op uitgebreide opgravings- en boorgegevens | https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/early-animal-management-in-northern-europe-multiproxy-evidence-from-swifterbant-the-netherlands/F901950B459C778246635B39A3E5B8B7 |
| Afb.212a Een selectie van gevonden dierenbotten bij Swifterbant (S3): Rundvee (a-d), schaap (e) en varkens (f-i). Met behulp van isotopenonderzoek is hun dieet vastgesteld: Koe ‘c’ graasde in het bos, terwijl koe ‘d’ bemest gras of zoute moerasgrond at. Varken ‘f’ at het kookafval van de mensen van de nederzetting | https://www.nrc.nl/nieuws/2024/06/03/bij-swifterbant-hielden-jager-verzamelaars-al-vroeg-vee-a4320490 |
| Afb.213 Oeros, zoals deze mogelijk tijdens de Swifterbantcultuur heeft geleefd, in vergelijking met een mens | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2017/07/wilde_dieren_hunebedbouwers/ |
| Afb.116 Haarschapen | https://www.dagvanhetschaap.nl/rassen-2/schapen |
| Afb.213a Reconstructie van een jager-verzamelaar die een bot bewerkt | https://mergenmetz.nl/blog/verandering-van-spijs/ |
| Afb.214 Boven: verkoolde graankorrel van gerst, Hordeum, uit S2 met sterk aangetaste buitenzijde. Onder: verkoolde graankorrel van gerst, Hordeum, uit S3, met een intacte buitenzijde, afkomstig uit een concentratie van graankorrels. | https://www.academia.edu/2449773/2009_Terug_naar_Swifterbant_een_kleinschalige_opgraving_te_Swifterbant_S2_gemeente_Dronten |
| Afb. 214a Naakte gerst (graansoort) | https://ijzertijdboerderij.wordpress.com/2023/03/08/prehistorische-granen/ |
| Afb. 214b Eenkoorn (tarwe-soort) | https://nl.wikipedia.org/wiki/Eenkoren |
| Afb. 214c Emmer (tarwe-soort) | https://ijzertijdboerderij.wordpress.com/2023/03/08/prehistorische-granen/ |
| Afb.215 De akker van Swifterbant-S4. De donkere en lichtere vlekken corresponderen met een kluitenoppervlak, gemaakt met een hak. B. Foto van het profiel, waarin duidelijk wordt dat de lichtergekleurde klei op de donkere klei is afgezet. C. Detail van profiel C; de driehoeken geven aan op welke plaatsen de hak het donkere kleipakket heeft bewerkt | Prummel, W., J.P. de Roever, A.F.L. van Holk, 2016, Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Barkhuis, Eelde, pag. 29 |
| Afb.216 Reconstructie van het gebruik van een eergetouw zoals deze mogelijk gebruikt werd door de Swifterbanters op o.a. Urk | https://bodems.nl/wp-content/uploads/2019/12/Erwin-van-der-Klooster.pdf |
| Afb.217 Reconstructie van een eergetouw zoals deze mogelijk gebruikt werd door de Swifterbanters op o.a. Urk | https://nl.pinterest.com/pin/360076932677336178/ |
| Afb.217a Tabel met locaties over de aanwezigheid van landbouwgewassen, naar regio en tijd. De omcirkelde locaties betreffen sites van de Swifterbantcultuur. + = Aanwezig. – = Geen aanwijzingen voor aanwezigheid. – (?)= Geen aanwijzingen voor aanwezigheid hoewel de representativiteit van dit resultaat twijfelachtig is vanwege een klein aantal monsters/resten | https://link.springer.com/article/10.1007/s00334-008-0152-z/tables/1 Aangevuld door R.Kolk |
| Afb.218 Reconstructie van het koken van graanpap in een aardewerkenpot zoals de Swifterbanters dit mogelijk hebben gedaan | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2017/01/gebakken-pap/ |
| Afb.218a Illustratie van akkerbouw en veeteelt in het Neolithicum | https://partiprehistorique.wordpress.com/2010/10/11/le-neolithique-revolution-ou-verolution/ |
| Pagina Van kleine akker tot high techpolder | |
| Afb.224a Illustratie van een prehistorische nederzetting in Flevoland. Illustrator: Nils Raavé | https://www.nilsraave.com/batavialand-old-land |
| Afb.218b Luchtfoto van een moderne nederzetting in Flevoland | https://www.destentor.nl/binnenland/met-deze-slimme-ai-software-spoort-de-overheid-sjoemelende-boeren-op-pakkans-is-veel-groter~a4336357/ |
| Afb.218c Luchtfoto van landbouwbedrijven in Flevoland | https://www.akkerwijzer.nl/artikel/111550-bodemkwaliteit-in-flevoland-in-gevaar/ |
| Afb.218d Strokenteelt in Flevoland t.b.v. biodiversiteit | https://utopiaeiland.nl/agenda/masterclass-strokenteelt/ |
| Afb.218e Aanleg van de Knardijk, Flevoland (1955-1957) | https://geheugen.delpher.nl/nl/geheugen/view?coll=ngvn&identifier=NFA07%3AFHA-777-5 |
| Pagina Wonen | |
| Afb.219 Reconstructie van een nederzetting of jachtkamp uit de middensteentijd of de periode van de Swifterbantcultuur. | Prummel, W., J.P. de Roever, A.F.L. van Holk, 2016, Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Barkhuis, Eelde, pag. 137 |
| Afb.219a Reconstructie van een nederzetting van jagers-verzamelaars zoals die er in de tijd van de Swifterbantcultuur kan hebben uitgezien | https://www.hetgroteverhaalvanapeldoorn.nl/gebeurtenissen/prehistorische-bewoning-van-het-beekbergsebroek |
| Afb.220 Illustratie hoe een Swifterbants jachtkamp bij Hardinxveld-Giessendam Polderweg eruit kan hebben gezien | https://pure.uva.nl/ws/files/4012383/46443_Peeters.pdf |
| Afb.221 Reconstructie van een hut in opbouw, zoals deze mogelijk in het Mesolithicum er uit zag | https://www.researchgate.net/publication/339492881_House_Stork_De_reconstructie_van_een_mesolithische_hut |
| Afb.222 Reconstructie van een hut zoals deze mogelijk in het Mesolithicum er uit zag | https://www.researchgate.net/publication/339492881_House_Stork_De_reconstructie_van_een_mesolithische_hut |
| Afb.223 Reconstructie van een Mesolithische hut zoals de Swifterbanters deze mogelijk gebruikten | https://www.businessinsider.com/5700-year-old-chewing-gum-ancient-human-genome-2019-12?international=true&r=US&IR=T |
| Afb.223a Reconstructie van binnenzijde van een Mesolithische hut zoals de Swifterbanters deze mogelijk gebruikten | https://izi.travel/it/b6e3-mesolithicum-jagers-verzamelaars/nl?nocache=1738563620 |
| Afb. 223b Kaart met de locaties van een aantal Swifterbant-sites bij Swifterbant ten tijde van de middenfase (4600-3900/3800 v.Chr.) | file:///C:/Users/nl_ma/Downloads/97390-Artikeltext-253168-1-10-20230627.pdf |
| Afb.224 Illustratie van een hut zoals deze er mogelijk uit zag in de Midden Swifterbantfase | https://www.archeologieopdekaart.nl/nieuwe-steentijd/bergschenhoek-vissen-in-de-prehistorie/pointofinterest/Images/reconstructies |
| Afb.224a Illustratie van de huizencluster van de Swifterbantcultuur, tussen ca. 4300 en 4100/4050 v.Chr., zoals aangetroffen bij Tiel-Medel | https://www.rmo.nl/onderzoek/steentijddag/steentijddag-2024/abstracts-steentijddag-2024/ |
| Afb.224c Illustratie van een prehistorische nederzetting in Flevoland. Illustrator: Nils Raavé | https://www.nilsraave.com/batavialand-old-land |
| Afb.225 Schokland-P14: veronderstelde huisplattegronden van de late Swifterbantcultuur of vroege Trechterbekercultuur. Van links naar rechts: ‘huis’ II, I, III en IV | https://books.google.nl/books?hl=nl&lr=&id=See-DwAAQBAJ&oi=fnd&pg=PA9&dq=steentijd+voedsel&ots=YZ8TVPhtdA&sig=BZDIY–PZrW3H5ZZI3jwD5axYkc&redir_esc=y#v=onepage&q=steentijd%20voedsel&f=false |
| Afb.226 Reconstructie van een boerenhuis uit de late Swifterbantcultuur in het Archeologisch Openluchtmuseum Swifterkamp | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2022/10/hunebedden-vuursteen-en-andere-zwerfkeien-deel-15/ |
| Pagina Fysiek – Tatoeages | |
| Afb.241 De Leeuwenman, een standbeeldje uit de Oude Steentijd, ca. 40.000 v. Chr., met mogelijk 6 tatoeages op de linker bovenarm | https://nl.wikipedia.org/wiki/Leeuwmens |
| Afb.242 De Venus van Hohle Fels, een standbeeldje van een vrouw met mogelijk tatoeages, ong. 35.000 tot 40.000 v. Chr. | https://nl.wikipedia.org/wiki/Venus_van_Hohle_Fels |
| Afb.243 Reconstructie van de tatoeages op de rug zoals bij Ötzi aangetroffen | https://richlyadorned.wordpress.com/2019/09/24/otzi-the-iceman/ |
| Afb.244 Pols van Ötzi met tatoeages | https://historianet.nl/steentijd/waarom-had-de-ijsmummie-otzi-tatoeages |
| Pagina Materiaal en techniek – Aardewerk | |
| Afb.245 Reconstructies van Swifterbants aardewerk | https://swifterkamp.wordpress.com/2013/10/12/op-zoek-naar-een-leuke-activiteit-voor-zondag-deze-is-leuk-voor-kinderen-natuurparklelystad-lelystad-prehistorie/ |
| Afb.246 Links: een gereconstrueerd Jomon-pot uit Torihama, Japan (Wakasa History and Folklore Museum). Rechts: een Jomon-pot uit Kubodera-minami, Niigata Prefecture, Japan, ongeveer 15.000 jaar oud (Tokamchi City Museum) | https://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2306988/Hunter-gatherers-developed-ceramic-pots-cook-fish-according-new-study.htm |
| Afb. 246a Aardewerk van de Ertebøllecultuur | https://nl.wikipedia.org/wiki/Erteb%C3%B8llecultuur |
| Afb. 246b Illustratie van aardewerk van de Narvacultuur | https://nl.wikipedia.org/wiki/Narvacultuur |
| Afb. 246c Illustratie van aardewerk van de La Hoguettecultuur | https://www.archeologie-posterholt.nl/index.php/verzamelgebied-mainmenu-26/voorsterveld-annendaal-mainmenu-29 |
| Afb.247 Reconstructie van een boomstamkano zoals gebruikt door jager-verzamelaars | https://www.vrienden-archeon.nl/wp-content/uploads/2021/04/Jubileum-NoVA-VVvA-25-jaar-mei-2021web.def_.pdf |
| Afb. 247a Illustratie van het maken van aardewerken potten | https://i.pinimg.com/originals/e6/7b/fc/e67bfc9835b50a52dc7d343d2f21bd25.jpg |
| Afb.248 Overzicht van de potprofielen van het aardewerk van de Swifterbantvindplaatsen | https://pure.rug.nl/ws/portalfiles/portal/14427246/thesis.pdf |
| Afb.249 Drie gereconstrueerde aardenwerken potten, gevonden op Swifterbantsite S3 (l en r) en S5 (m), schaal 3:10 | https://pure.rug.nl/ws/portalfiles/portal/14427237/Swifterbant_H4.pdf |
| Afb.250 Gerestaureerde aardewerken pot, aangetroffen bij een Swifterbantsite bij Nieuwegein | 9789082704518_fragm.pdf |
| Afb.251 illustratie van aardewerkscherven zoals aangetroffen bij de Swifterbantsite Hoge Vaart/A27 in Almere. 1 gedeeltelijke reconstructie; 2 rand; 3 bodem. Schaal 1:3 | https://pure.rug.nl/ws/portalfiles/portal/14427237/Swifterbant_H4.pdf |
| Afb.252 Illustratie van een reconstructie van een Swifterbantse aardewerkenpot met een rij indrukken binnen bij de rand. Vindplaats Swifterbant, S3. Middenfase. Schaal 3:10 | https://pure.rug.nl/ws/portalfiles/portal/14427237/Swifterbant_H4.pdf |
| Afb.253 Gerestaureerde puntbodempot, aangetroffen bij Swifterbant, S3. Middenfase. De pot is versierd met ingestoken putjes | https://hetverhaalvannederland.ntr.nl/files/2022/03/inkijkpaginas.pdf |
| Afb.254 Swifterbantse aardewerken scherf met vlakdekkende versiering van opgeduwde nagelindrukken, aangetroffen bij Swifterbant, S2. Middenfase | https://pure.rug.nl/ws/portalfiles/portal/14427246/thesis.pdf |
| Afb.255 Gereconstrueerde aardewerken pot, aangetroffen op de Swifterbantsite uit de Laat Swifterbantfase, bij de Wielsetocht in het Hulkesteinse bos, bij Almere | https://www.almere.nl/fileadmin/files/almere/overalmere/ARA93_Standaard_archeologisch_bureauonderzoek_Almere_2016.pdf |
| Afb.256a Pot (aanzicht, doorsnede en detail van de met ondiepe ovale indrukjes versierde rand) gevonden in het gekanaliseerde Voorste Diep, bij Bronneger | Prummel, W., J.P. de Roever, A.F.L. van Holk, 2016, Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Barkhuis, Eelde, pag. 27 |
| Afb. 256b De 2 edelhert-geweien gevonden bij Bronneger |
| Pagina Materiaal en techniek – Werktuigen | |
| Afb.257 De meest gebruikte materialen die Swifterbanters gebruikten om werktuigen van te maken; vuursteen, natuurlijk steen, hout en bot | https://prae.nu/index.php/prae-projecten/steentijd |
| Pagina Materiaal en techniek – Werktuigen – Steen | |
| Afb.258 Vuurstenen aangetroffen bij Swifterbant | https://isgeschiedenis.nl/reportage/de-swifterbantcultuur |
| Afb.259 Twee klingen, boven uit de vindplaats Hoge Vaart A27, onder uit de vindplaats Swifterbant S3 | https://www.academia.edu/30961074/2016_Vuursteen |
| Afb.260 Twee trapeziumvormige pijlpunten, vindplaats Schokland P14 | https://www.academia.edu/30961074/2016_Vuursteen |
| Afb.261 Vuurmaker, vindplaats Swifterbant S2 | https://www.academia.edu/30961074/2016_Vuursteen Foto’s Provinciaal Depot Bodemvondsten Flevoland |
| Afb.262 Vuurstenen werktuigen van de Swifterbancultuur. 1 klingkern; 2 kernbijl; 3 dikke afslag gebruikt voor houtbewerking; 4 d.m.v. indirecte percussie geslagen kling; 5-8 trapeziumvormige spitsen met uiteenlopende lengte/breedte-verhoudingen; 9-10 spitsen met gedeeltelijke oppervlakteretouche; 11-13 afslag en klingschrabbers; 14-15 versplinterde stukken; 16, 18-19 distaal gebruikte klingen met meer of minder sterke slijtagesporen; 17 gekerfde kling (naar: Peeters et al. 2001 (nummers 1-8, 11-12, 16-17); Devriendt 2014 (nummers 13-15; 18-19); Ten Anscher 2012 (nummers 9-10). De nummers 1-3 zijn schaal 1:2 afgebeeld, de overige nummers 1:1. | https://cultureelerfgoed.info/download/pdf/NAR050_Vuursteen_Verzameld_highres.pdf |
| Afb.263 Twee schrabbers gebruikt voor het schoonmaken van huiden, vindplaats Swifterbant S3, elk van twee kanten | https://www.academia.edu/30961074/2016_Vuursteen |
| Afb.264 Boortje om gaatjes te maken in hout, bot en gewei, van twee kanten, vindplaats Dronten N23 | https://www.academia.edu/30961074/2016_Vuursteen Foto’s Provinciaal Depot Bodemvondsten Flevoland |
| Afb.265 Rituele afzetting van vuursteenfragmenten in een veenlaag bij Swifterbantsite Hoge Vaart-A27, Almere | https://pure.uva.nl/ws/files/4012383/46443_Peeters.pdf |
| Afb.266 Een kleine kuil gegraven door het veen met daarin 100 vlokken Hoge Vaart-A27 wordt beschouwd als een rituele afzetting | https://pure.uva.nl/ws/files/4012383/46443_Peeters.pdf |
| Afb.267 Wrijfstenen aangetroffen bij Swifterbant, A. graniet (schaal 1:4); B. kwartsitische zandsteen (schaal 1:2) | https://archol.nl/PDF/Archol_rapport_174.pdf |
| Afb.268 Wrijf- of maalsteenkoppel bestaande uit een loper en een ligger, bij elkaar gevonden op vindplaats Swifterbant S4. | Prummel, W., J.P. de Roever, A.F.L. van Holk, 2016, Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Barkhuis, Eelde, pag. 131 |
| Afb.269 Klopstenen van kwartsitische zandsteen, aangetroffen bij Swifterbant (schaal 1:2) | https://archol.nl/PDF/Archol_rapport_174.pdf |
| Afb.270 Bijl met zandlopervormige doorboring en schuin georiënteerde snede, vindplaats Swierbant S3. De tekening rechts is het aanzicht op het breukvak | https://www.academia.edu/30961167/2016_Een_zonnige_zomerdag_in_Swifterbant_Een_verhaal_over_stenen_werktuigen |
| Pagina Materiaal en techniek – Werktuigen – Hout | |
| Afb.271 Reconstructie van het gebruik van een boomstamkano t.t.v. de Swifterbantcultuur | https://www.vrienden-archeon.nl/wp-content/uploads/2021/04/Jubileum-NoVA-VVvA-25-jaar-mei-2021web.def_.pdf |
| Afb.272 Hout gezaagd in tangentiale richting/ dosse gezaagd hout | https://bruynzeelhomeproducts.nl/nl-nl/blog/vloeren/deel-van-de-stam |
| Afb.273 Lindebomen | https://www.hortipoint.nl/tuinenlandschap/1350-lindes-tegen-verzuring-bosbodems-twente/ |
| Afb.274 Elzenbroekbos | https://www.ecopedia.be/natuurstreefbeelden/maak-kennis-met-onze-broekbossen |
| Afb.275 Aangetroffen visfuik bij Emmeloord van de Swifterbantcultuur | https://www.almere.nl/fileadmin/user_upload/Toolboxnov_2012_klein.pdf |
| Afb.276 Reconstructie van het visvangstsysteem bestaande uit fuik en visweer, waarvan in de vindplaats Hoge Vaart A27 resten zijn aangetroffen | https://www.academia.edu/40500847/Drie_visvangsystemen_uit_het_Neolithicum_van_de_vindplaats_Hoge_Vaart_ |
| Afb.277 Detailfoto van een deel van de visweer met afgeplatte twijgjes | https://www.academia.edu/40500847/Drie_visvangsystemen_uit_het_Neolithicum_van_de_vindplaats_Hoge_Vaart |
| Afb.278 Weergave van het principe van Zwirnbindung | https://www.academia.edu/40500847/Drie_visvangsystemen_uit_het_Neolithicum_van_de_vindplaats_Hoge_Vaart_ |
| Afb.279 Weergave van de kruissteekverbinding | https://www.academia.edu/40500847/Drie_visvangsystemen_uit_het_Neolithicum_van_de_vindplaats_Hoge_Vaart_ |
| Afb.280 Boomstamkano bij Hardinxveld-Giessendam | Onbekend |
| Afb.281 Reconstructie van het maken van een boomstamkano | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2017/04/hoe-maak-boomstamkano/ |
| Afb.282 Peddelfragment van Swifterbantsite S25 | https://pure.rug.nl/ws/portalfiles/portal/43972473/Van_Swifterbant_naar_TRB_4300_3700_v._Chr._.pdf |
| Afb. 282a Reconstructie van een kano uit de steentijd | https://www.inrap.fr/magazine/bienvenue-au-neolithique#Bienvenue%20au%20N%C3%A9olithique%20! |
| Afb.283 Reconstructie van het peddelfragment van S25 en vergelijkbare vondsten uit het Nederlandse laat-mesolithicum en neolithicum. 1-4: Hardinxveld-Giessendam Polderweg (c. 5400 v.Chr.); 5-6: Swifterbant-S3 (c. 4300-4000 v.Chr.); 7: Hoge Vaart (c. 4200 v.Chr.); 8: Swifterbant-S25 (c. 4400-4200 v. Chr.); 9-10: Schipluiden (c. 3600 v.Chr., Hazendonkgroep). 5 t/m 8 betreffen de Swifterbantcultuur | file:///C:/Users/Billy/Downloads/2014_Swifterbant_S25_gemeente_Dronten_pr%20(1).pdf |
| Afb.284 Bijlsteel zoals aangetroffen bij de Swifterbantsite bij Hardinxveld-Giessendam, Polderweg, laat-mesolithicum | file:///C:/Users/nl_ma/Downloads/Uit_het_juiste_hout_gesneden_Houten_gebr.pdf |
| Afb.285 Boog aangetroffen bij Hardinxveld-Giessendam, De Bruin, laat-mesolithicum | file:///C:/Users/nl_ma/Downloads/Uit_het_juiste_hout_gesneden_Houten_gebr.pdf |
| Afb.286 Boog aangetroffen bij Hardinxveld-Giessendam, Polderweg, laat-mesolithicum | file:///C:/Users/nl_ma/Downloads/Uit_het_juiste_hout_gesneden_Houten_gebr.pdf |
| Afb.287 Reconstructie van het schieten met een boog t.t.v. de Swifterbantcultuur | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2021/09/pijl-en-boogschieten-in-de-prehistorie/ |
| Afb.288 Speerpunt van Es, aangetroffen bij Hardinxveld-Giessendam, De Bruin, datering ca. 5500-5000 v. Chr. | https://archeologie.zuid-holland.nl/collectie/12891 |
| Afb.289 Speerpunt van Es, aangetroffen bij Hardinxveld-Giessendam, De Bruin, datering ca. 5500-5000 v. Chr. | https://archeologie.zuid-holland.nl/collectie/12891 |
| Afb.289a Reconstructie van een hut met haardkuilen zoals deze mogelijk in het Mesolithicum er uit hebben gezien | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2022/10/vervolg-onderzoek-naar-teerproductie-in-de-prehistorie/ |
| Afb.289b Pek gemaakt van dennen of berkenhout | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2018/04/berkenteer-maken/ |
| Afb.289c Reconstructie van vuurstenen werktuig met berkenpek (voorgrond), pek en rolletje berkenbast | https://www.rmo.nl/collectie/aanwinsten/neanderthalerwerktuig/ |
| Afb.289d Een stukje van 6000 jaar oude pek waar een vrouw in Denemarken op heeft gekauwd (vanuit drie verschillende hoeken) | https://www.newscientist.nl/nieuws/dna-uit-6000-jaar-oude-kauwgom-onthult-hoe-een-prehistorische-vrouw-leefde/ |
| Pagina Materiaal en techniek – Werktuigen – Botten | |
| Afb.290 Een reconstructie van een jager-verzamelaar die bot met vuursteen bewerkt | https://www.geographixs.com/de-steentijd.html |
| Afb.290a T-vormige geweibijl gemaakt uit de basis van een gewei van een edelhert, vindplaats Emmeloord J.97 | https://www.academia.edu/31073173/Mens_en_dier_in_de_Swifterbantcultuur |
| Afb.291 Benen priem die met een vuurstenen werktuig werd gesneden uit een middenhands- of middenvoetsbeen van een edelhert, vindplaats Swifterbant S4 | https://www.academia.edu/31073173/Mens_en_dier_in_de_Swifterbantcultuur |
| Afb.292 Fragment van een benen priem gemaakt uit een middenhands- of middenvoetsbeen van een rund of een edelhert, vindplaats Swifterbant S4 | https://www.academia.edu/31073173/Mens_en_dier_in_de_Swifterbantcultuur |
| Afb.293 Spatel gemaakt uit het kuitbeen van een wild zwijn, vindplaats Swifterbant S2 | https://www.academia.edu/31073173/Mens_en_dier_in_de_Swifterbantcultuur |
| Afb.294 Een fluitje van een spaakbeen van een onbekende vogel, vindplaats Swifterbant S2 | https://www.academia.edu/31073173/Mens_en_dier_in_de_Swifterbantcultuur |
| Afb.295 Reconstructie van het bewerken van bot | https://www.instagram.com/p/BeScrcEB5N5/ PAW |
| Pagina materiaal en techniek – Kleding | |
| Afb.296 Illustratie van het bewerken van huiden zoals de Swifterbanters dit mogelijk hebben gedaan | https://www.hg24.nl/dag-van-de-oudheid-bij-museum-de-koperen-knop-krijgt-meer-invulling/ |
| Afb.297 Reconstructie van het bewerken van huiden zoals de Swifterbanters dit mogelijk hebben gedaan | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2021/07/mode-in-de-prehistorie-maken-van-prehistorische-kleding/ |
| Afb. 298 Een reconstructie van hoe Ötzi er uit kan hebben gezien, voor-aanzicht (l) en zij-aanzicht (r) | https://www.mozaweb.com/es/Extra-Escenas_3D-Otzi_el_hombre_de_hielo-215819 |
| Afb. 299 Lendenschort van Ötzi | https://www.iceman.it/en/clothing/ |
| Afb. 300 Een losse pijp van Ötzi | https://www.iceman.it/en/clothing/ |
| Afb. 301 Onderdelen van de jas van Ötzi | https://www.iceman.it/en/clothing/ |
| Afb. 302 Grascape/mat van Ötzi | https://www.iceman.it/en/clothing/ |
| Afb. 303 Muts van Ötzi | https://www.iceman.it/en/clothing/ |
| Afb. 304 Riem van Ötzi | https://www.iceman.it/en/clothing/ |
| Afb. 305 Schoen van Ötzi | https://www.iceman.it/en/clothing/ |
| Afb. 306 Reconstructie van de schoen van Ötzi | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2021/07/sinds-wanneer-dragen-mensen-schoenen/#:~:text=De%20oudste%20schoen%20van%20leer,en%20ongeveer%2010.000%20jaar%20oud. |
| Afb.307a Illustratie van de verschillende lagen kleding zoals dit mogelijk in de steentijd plaatsvond | https://www.quora.com/What-were-the-European-human-clothing-made-of-in-the-Pleistocene-Paleolithic |
| Afb. 307b De oudste schoenen die ooit zijn gevonden in Europa, ongeveer 6200 jaar oud, in Spanje | https://www.independent.co.uk/news/world/europe/europe-shoe-old-spain-b2420786.html |
| Afb. 308 De oudste schoen die ooit is teruggevonden, ongeveer 5.500 jaar oud, uit een grot in Armenië | https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0010984 |
| Afb. 309 De oudste schoen die ooit is gevonden in Scandinavië, ongeveer 3000 jaar oud | https://nl.wikipedia.org/wiki/Schoen_van_Jotunheimen |
| Afb. 310 De oudste schoen die ooit is gevonden in Nederland, ongeveer 3000 jaar oud | http://www.de-grote-schoenendoos.com/geschiedenis/index.php |
| Afb. 311 Fragment van een gevonden stukje textiel in de Nahal Hemar grot in Israël, gedateerd uit ong. 6500 v. Chr. | https://www.antiquities.org.il/t/item_en.aspx?CurrentPageKey=19&indicator=66 |
| Afb. 312 Fragment van een gevonden stukje textiel van een hoed in de Nahal Hemar grot in Israël, gedateerd uit ong. 6500 v. Chr. | https://www.antiquities.org.il/t/item_en.aspx?CurrentPageKey=387&q=nahal |
| Afb. 313 Twee naaldbinding fragmenten van bastvezel en het schema hiervan, gevonden in Tybrand Vig, Denemarken, gedateerd uit ong. 4200 voor Chr. | http://www.hetwoudderverwachting.nl/gebreid-of-niet-gebreid-2.html |
| Afb. 314 Reconstructies van jagers-verzamelaars | V.l.n.r.: https://www.gelderlander.nl/home/thijmen-slaapt-250-dagen-per-jaar-in-het-bos~ae0ff225/?referrer=https%3A%2F%2Flens.google.com%2F https://www.prehistoryalive.com/ https://www.hunebednieuwscafe.nl/2017/09/in-het-spoor-van-een-oermens/ |
| Pagina materiaal en techniek – Sieraden | |
| Afb.315 De zogenaamde Hoofdman van Swifterbant, vindplaats S2, Swifterbant | https://www.canonnoordoostpolder.nl/1090/10_Oorlogsjaren |
| Afb.316 Barnstenen hangers en kralen en natuurstenen hanger gevonden rond de schedel van de ‘Hoofdman’ van Swifterbant, vindplaats S2, Swifterbant | https://www.researchgate.net/profile/Izabel-Devriendt/publication/288817216_Diamonds_are_a_girl%27s_best_friend_Neolithische_kralen_en_hangers_uit_Swifterbant/links/5683d8d508ae051f9af03509/Diamonds-are-a-girls-best-friend-Neolithische-kralen-en-hangers-uit-Swifterbant.pdf |
| Afb.317 Hanger vervaardigd uit een hoektand van een wild zwijn, gevonden op de romp van het skelet van de ‘Hoofdman’ van Swifterbant, vindplaats S2, Swifterbant | Prummel, W. 2016. Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Eelde: Barkhuis, pag. 110 |
| Afb.318 Barnstenen hanger uit graf V, gevonden op het bekken van een vrouw op vindplaats S2, Swifterbant | https://www.researchgate.net/profile/Izabel-Devriendt/publication/288817216_Diamonds_are_a_girl%27s_best_friend_Neolithische_kralen_en_hangers_uit_Swifterbant/links/5683d8d508ae051f9af03509/Diamonds-are-a-girls-best-friend-Neolithische-kralen-en-hangers-uit-Swifterbant.pdf |
| Afb. 319 Barnstenen hanger gevonden bij een schedel die vermoedelijk behoorde tot graf V van een vrouw op vindplaats S2, Swifterbant | https://www.researchgate.net/profile/Izabel-Devriendt/publication/288817216_Diamonds_are_a_girl%27s_best_friend_Neolithische_kralen_en_hangers_uit_Swifterbant/links/5683d8d508ae051f9af03509/Diamonds-are-a-girls-best-friend-Neolithische-kralen-en-hangers-uit-Swifterbant.pdf |
| Afb.319a Illustratie van de hoofdtooi (ca. 7000 v.Chr.), zoals aangetroffen in Bad Dürrenberg, Duitsland | |
| Afb.319b Reconstructie van de hoofdtooi (ca.7000 v. Chr.), zoals aangetroffen in Bad Dürrenberg, Duitsland | |
| Afb.320 Hanger vervaardigd van grit, gevonden bij een schedel op vindplaats S22, Swifterbant | https://www.researchgate.net/profile/Izabel-Devriendt/publication/288817216_Diamonds_are_a_girl%27s_best_friend_Neolithische_kralen_en_hangers_uit_Swifterbant/links/5683d8d508ae051f9af03509/Diamonds-are-a-girls-best-friend-Neolithische-kralen-en-hangers-uit-Swifterbant.pdf |
| Afb.321 Hangers en halffabricaten vervaardigd uit natuursteen, vindplaats S3, Swifterbant | Prummel, W. 2016. Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Eelde: Barkhuis, pag. 112 |
| Afb.322 Kraal vervaardigd uit een wervel van een meerval, vindplaats S3, Swifterbant | Prummel, W. 2016. Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Eelde: Barkhuis, pag. 109 |
| Afb.323 Halffabricaat vervaardigd uit natuursteen, vindplaats S3, Swifterbant | Prummel, W. 2016. Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Eelde: Barkhuis, pag. 114 |
| Afb.324 Hangers vervaardigd uit een paardensnijtand (boven) en een rundersnijtand (beneden), vindplaats S3, Swifterbant | Prummel, W. 2016. Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Eelde: Barkhuis, pag. 113 |
| Pagina maatschappelijke relaties | |
| Afb.203b Reconstructie van jager-verzamelaars in het Mesolithicum | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2018/08/fotos-die-het-verleden-tot-leven-brengen-het-mesolithicum/ |
| Afb.325 Illustratie van een nederzetting van jagers-verzamelaars in het Mesolithicum, zoals mogelijk ook de vroege Swifterbanters leefden | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2022/09/de-mesolithische-gereedschapskist-en-zwerfstenen-deel-14/010-jagers-verzamelaars/ |
| Afb. 325a Reconstructie van een vrouw met wapen in het Mesolithicum | https://scientias.nl/hoogste-tijd-om-de-geschiedenisboeken-te-herschrijven-prehistorische-vrouwen-joegen-ook-en-waren-daar-stiekem-zelfs-veel-geschikter-voor-dan-mannen/ |
| Afb. 247a Illustratie van het maken van aardewerken potten | https://i.pinimg.com/originals/e6/7b/fc/e67bfc9835b50a52dc7d343d2f21bd25.jpg |
| Afb.325b Reconstructie van een jagers-verzamelaarsfamilie uit de steentijd | https://www.canonvannederland.nl/nl/page/326368/jagers-5-6 Frank Wiersema |
| Afb.315 De zogenaamde Hoofdman van Swifterbant, vindplaats S2, Swifterbant | https://www.canonnoordoostpolder.nl/1090/10_Oorlogsjaren |
| Afb. 326 Illustratie van jagers-verzamelaars | https://archaeologymag.com/2024/03/europes-last-hunter-gatherers-avoided-inbreeding/ |
| Afb.9 Vereenvoudigde weergave van de tijdvakken van de culturen tussen 5500 v.Chr. en 3400 v.Chr. in Nederland | Eigen illustratie door Renata Kolk o.b.v. Prummel, W., 2016. Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Eelde: Barkhuis en Kooijmans, L.L., De geschiedenis van Nederland in de steentijd. Onze vroegste voorouders. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker |
| Afb.327 Cultuurgroepen in Europa rond 5000 – 4000 v.Chr. | https://indo-european.eu/wp-content/uploads/2021/03/6-neolithic.jpg |
| Afb.123 De verspreiding van Bandkeramische dissels in het Nederrijnbekken buiten de löss- en Bandkeramische bezettingszone. Roze: lössgebieden. Rood: vestigingsgebieden Bandkeramiekers. Blauwe stippen: Vondsten Bandkeramische dissels. Stippellijnen: afstand tot vestigingsgebied Bandkeramiekers | http://jalc.nl/cgi/t/text/text-idx3b9e.html?c=jalc;sid=095741f1231d8f86c4f63866855fbf08;rgn=main;idno=m0401a01;view=text |
| Afb.143 De verspreiding van de Breitkeilen van de Rössencultuur in het Nederrijnbekken. Legenda: Roze: lössgebieden. Grijs: Vestigingsgebieden van de Rössen. Rood: Vondsten van Breitkeilen van de Rössen in België en Nederland. Blauw: Vondsten van Breitkeilen van de Rössen in Duitsland | http://jalc.nl/cgi/t/text/text-idxe6dd.html?c=jalc;sid=095741f1231d8f86c4f63866855fbf08;idno=m0401a01;view=text;rgn=div2;cc=jalc;node=m0401a01%3A5.3 |
| Afb.170 Verspreiding van voorwerpen van Rijckholtvuursteen | https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/STUA/20/STUA020-001.pdf |
| Afb.327a Illustratie zoals een locatie van de Ertebølle-cultuur er uit kanhebben gezien | https://www.facebook.com/photo.php?fbid=3328937307178668&id=1699901890082226&set=a.1701340826604999 |
| Afb.327b Kaart van Noordwest-Europa met archeologische vindplaatsen met geweldgerelateerde verwondingen in neolithische skeletresten (rood) en nederzettingen/omheiningen/massale sterfgevallen met bewijs voor collectief geweld (blauw) | https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2209481119 |
| Pagina Rituelen, betekenis en ontwikkeling | |
| Afb.2a Foto (l) en reconstructie (r) van een Swifterbantse vrouw ‘Ava’ en baby ‘Ynge’ | https://www.scientias.nl/archeologen-ontdekken-oudste-baby-graf-nederland/ |
| Afb.330a Illustratie van vuurstenen bladen, aangetroffen in graf VIII, bij S22, Swifterbant. Lengte: 36 mm. | https://www.academia.edu/1795817/2009_The_textbook_dealing_with_death_from_the_Neolitic_Swifterbant_culture_5000_3400_BC_the_Netherlands |
| Afb.320 Hanger vervaardigd van git, gevonden bij een schedel op vindplaats S22, Swifterbant | https://www.researchgate.net/profile/Izabel-Devriendt/publication/288817216_Diamonds_are_a_girl%27s_best_friend_Neolithische_kralen_en_hangers_uit_Swifterbant/links/5683d8d508ae051f9af03509/Diamonds-are-a-girls-best-friend-Neolithische-kralen-en-hangers-uit-Swifterbant.pdf |
| Afb.321 Illustratie van een begrafenisritueel zoals dit mogelijk in de steentijd heeft plaats gevonden | https://www.hotelcadelbosco.it/storia-selva-di-cadore-mondeval |
| Afb.316 Barnstenen hangers en kralen en natuurstenen hanger gevonden rond de schedel van de ‘Hoofdman’ van Swifterbant, vindplaats S2, Swifterbant | https://www.researchgate.net/profile/Izabel-Devriendt/publication/288817216_Diamonds_are_a_girl%27s_best_friend_Neolithische_kralen_en_hangers_uit_Swifterbant/links/5683d8d508ae051f9af03509/Diamonds-are-a-girls-best-friend-Neolithische-kralen-en-hangers-uit-Swifterbant.pdf |
| Afb.317 Hanger vervaardigd uit een hoektand van een wild zwijn, gevonden op de romp van het skelet van de ‘Hoofdman’ van Swifterbant, vindplaats S2, Swifterbant | Prummel, W. 2016. Swifterbant. Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden. Eelde: Barkhuis, pag. 110 |
| Afb.318 Barnstenen hanger uit graf V, gevonden op het bekken van een vrouw op vindplaats S2, Swifterbant | https://www.researchgate.net/profile/Izabel-Devriendt/publication/288817216_Diamonds_are_a_girl%27s_best_friend_Neolithische_kralen_en_hangers_uit_Swifterbant/links/5683d8d508ae051f9af03509/Diamonds-are-a-girls-best-friend-Neolithische-kralen-en-hangers-uit-Swifterbant.pdf |
| Afb. 319 Barnstenen hanger gevonden bij een schedel die vermoedelijk behoorde tot graf V van een vrouw op vindplaats S2, Swifterbant | https://www.researchgate.net/profile/Izabel-Devriendt/publication/288817216_Diamonds_are_a_girl%27s_best_friend_Neolithische_kralen_en_hangers_uit_Swifterbant/links/5683d8d508ae051f9af03509/Diamonds-are-a-girls-best-friend-Neolithische-kralen-en-hangers-uit-Swifterbant.pdf |
| Afb.320a Illustratie van individu 3, graf 4, bij P14, Schokland, met aanduiding van de positie van 7 dierlijke gebitselementen onder de schedel | https://pure.uva.nl/ws/files/1140308/101768_09.pdf |
| Afb.320b Reconstructie van een begrafenis zoals dit in de steentijd kan hebben plaats gevonden | https://nl.pinterest.com/pin/327988785332488777/ |
| Afb.320c Illustratie van de begrafenis van een kind in het Mesolithicum | https://archeologieonline.nl/categorie/tijdvakken/prehistorie?page=1 |
| Afb.321 Illustratie van een begrafenisritueel zoals dit mogelijk in de steentijd heeft plaats gevonden | https://www.pinterest.com/pin/35395547056286317/ |
| Afb.327b Menselijk sleutelbeen met snijsporen, aangetroffen op de Hazendonksite bij Hardinxveld-Polderweg | https://jalc.nl/cgi/t/text/text-idxcc5d.html?c=jalc%3Bsid=095741f1231d8f86c4f63866855fbf08%3Brgn=main%3Bidno=m0101a04%3Bview=text |
| Afb.87a Kaart van Noordwest-Europa met archeologische vindplaatsen met geweldgerelateerde verwondingen in neolithische skeletresten (rood) en nederzettingen/omheiningen/massale sterfgevallen met bewijs voor collectief geweld (blauw) | https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2209481119 |
| Afb.327c Reconstructie van een gewelddadige setting zoals dit in de steentijd zou kunnen hebben plaats gevonden | https://www.hunebednieuwscafe.nl/2018/07/frank-wiersema-english/ |
| Afb.327d Illustratie van palen bij een graf | https://streekmuseumtiel.nl/archeologen-ontdekken-4000-jaar-oud-heiligdom-met-zonnekalender-in-tiel/ |
| Afb.331 Reconstructie van een Swifterbantse vrouw ‘Ava’ en baby ‘Ynge’ | https://archeo3d.nl/project/moederbaby |
| Pagina Ervaar het zelf | |
| Afb.332 Overzicht van Swifterkamp, Lelystad | https://www.educatiefdesign.nl/een-boerennederzetting-uit-de-negende-eeuw/ |
| Afb.333 Zelf ontdekken bij het Prehistorisch Dorp in Eindhoven | https://prehistorischdorp.nl/nl/duik-in-de-prehistorie |
| Afb.334 Kampvuur bij Swifterkamp, Lelystad | https://www.booking.com/hotel/nl/uniek-overnachten-in-de-prehistorie.nl.html |
| Pagina Over deze website | |
| Afb.224a Illustratie van een prehistorische nederzetting in Flevoland. Illustrator: Nils Raavé | https://www.nilsraave.com/batavialand-old-land |